آیا پدر از فرزند ارث می برد

وقتی صحبت از ارث و میراث می شود، خیلی ها اول از همه به فکر سهم فرزندان از اموال پدر و مادر می افتند، اما کمتر کسی به این فکر می کند که آیا پدر هم از فرزندش ارث می برد؟ بله، طبق قانون مدنی کشورمان، پدر از وراث طبقه اول محسوب می شود و تحت شرایطی از فرزند فوت شده اش ارث می برد. این موضوع شاید تلخ باشد، اما آشنایی با قوانینش می تواند در مواقع حساس به دادمان برسد.

فوت فرزند، یکی از سخت ترین و دردناک ترین تجربه هایی است که ممکن است هر پدری در زندگی خود با آن روبرو شود. در کنار این غم بزرگ، مسائل حقوقی مربوط به ارث و میراث هم مطرح می شود که ممکن است ابهامات زیادی ایجاد کند. شاید برایتان سوال پیش بیاید که اصلاً سهم ارث پدر از فرزند چقدر است؟ یا اینکه آیا جنسیت فرزند (دختر یا پسر بودن) در این سهم تفاوتی ایجاد می کند؟ اصلاً اگر فرزند مجرد باشد یا متاهل، باز هم شرایط یکی است؟

اینجا می خواهیم خیلی دوستانه و خودمانی، پیچیدگی های این موضوع رو بر اساس قانون مدنی ایران با هم بررسی کنیم. هدفمان اینه که یک راهنمای کامل و قابل فهم در اختیارتان بگذاریم تا جواب همه این سوالات را پیدا کنید و بدون سردرگمی، مسیر درست را بشناسید. یادمان باشد، حتی در دل اتفاقات ناگوار هم، آگاهی از حقوق خودمان یک ضرورت است.

طبقات و درجات ارث در قانون مدنی ایران: پدر کجای این جدول ایستاده؟

قبل از اینکه شیرجه بزنیم توی جزئیات سهم ارث پدر از فرزند، بد نیست یک نگاه کلی به ساختار تقسیم ارث در قانون مدنی کشورمان داشته باشیم. قانون گذار، وراث رو به سه طبقه اصلی تقسیم کرده که هر طبقه هم خودش درجاتی داره. تا وقتی از یک طبقه وارثی زنده باشه، نوبت به طبقات بعدی نمی رسه. این یعنی فقط نزدیک ترین افراد به متوفی ارث می برند.

طبق ماده 862 قانون مدنی، این طبقات به شرح زیر هستند:

1. طبقه اول: پدر، مادر، فرزندان و نوادگان (اولادِ اولاد)
2. طبقه دوم: اجداد (پدر بزرگ و مادر بزرگ)، خواهر و برادر و فرزندان آن ها (اولادِ اخوه)
3. طبقه سوم: عموها، عمه ها، دایی ها، خاله ها و فرزندان آن ها

همان طور که می بینید، پدر و مادر متوفی، به همراه فرزندان و نوادگان، توی طبقه اول قرار می گیرند. این یعنی پدر، جزو نزدیک ترین وراث متوفی به حساب می آید و در هر صورت (مگر موانع قانونی خاصی پیش بیاید)، از فرزند فوت شده اش ارث می برد. حالا اینکه چقدر ارث می برد، بستگی به این دارد که چه افراد دیگری در قید حیات باشند و کنار پدر، جزء وراث محسوب شوند.

«اولویت بندی وراث در طبقه اول اهمیت زیادی دارد؛ تا وقتی یک نفر از طبقه اول هست، کسی از طبقه دوم و سوم ارث نمی برد. پدر و مادر هم که گل سرسبد طبقه اولند.»

سهم الارث پدر از فرزند مجرد (وقتی همسر و بچه ای در کار نیست)

اولین و شاید ساده ترین حالت، زمانی است که فرزند فوت شده، مجرد بوده و هیچ همسر یا فرزندی از خودش به یادگار نگذاشته باشد. در این شرایط، تنها پدر و مادر متوفی یا یکی از آن ها، از طبقه اول وراث هستند که ارث می برند. اینجا سهم پدر می تواند متفاوت باشد:

۱. پدر تنها وارث متوفی باشد

فرض کنید خدای نکرده، فرزندی از دنیا رفته و نه مادری در قید حیات است، نه همسری دارد و نه فرزندی. در این وضعیت، طبق ماده 906 قانون مدنی، چون هیچ وارث دیگری از طبقه اول برای فرزند فوت شده وجود ندارد، تمام ترکه (اموال به جا مانده) به پدرش می رسد. یعنی پدر، تنها وارث است و همه دارایی های فرزند متعلق به او خواهد بود.

۲. پدر و مادر تنها وراث متوفی باشند

حالا فرض کنید فرزند مجردی فوت کرده و هم پدرش در قید حیات است و هم مادرش، اما باز هم نه همسری دارد و نه فرزندی. در این حالت، سهم الارث بین پدر و مادر تقسیم می شود. قانون می گوید:

• سهم پدر: دو سوم (۲/۳) از کل ترکه
• سهم مادر: یک سوم (۱/۳) از کل ترکه

یعنی در این شرایط، وجود مادر باعث می شود که سهم پدر از «تمام ترکه» به «دو سوم» کاهش پیدا کند. به زبان حقوقی می گوییم وجود مادر موجب نقص در سهم الارث پدر می شود. به عبارت ساده تر، مادر هم سهم خودش را می برد و پدر دیگر نمی تواند کل اموال را برای خودش بردارد.

برای روشن تر شدن موضوع، بیایید یک جدول خلاصه داشته باشیم:

حالت	وراث موجود	سهم پدر	سهم مادر
فرزند مجرد (تنها پدر)	پدر	تمام ترکه	۰
فرزند مجرد (پدر و مادر)	پدر، مادر	۲/۳ ترکه	۱/۳ ترکه

سهم الارث پدر از فرزند متاهل (با حضور همسر)

حالا می رسیم به حالتی که فرزند فوت شده، متاهل بوده است. اینجا داستان کمی پیچیده تر می شود، چون یک پای دیگر هم به میان می آید: همسر متوفی (چه زن باشد و چه مرد). نکته خیلی مهم این است که همیشه قبل از تقسیم ارث بین پدر، مادر و فرزندان (اگر باشند)، اول سهم همسر از کل ترکه کسر می شود. بعد از اینکه سهم همسر برداشته شد، باقی مانده ترکه بین سایر وراث طبقه اول تقسیم می شود.

۳.۱. فرزند متاهل بدون اولاد (فقط همسر، پدر و/یا مادر)

در این سناریو، فرزند فوت شده همسر داشته، اما بچه ای ندارد. اینجا هم باید بین متوفی مرد و متوفی زن تفاوت قائل شویم:

۳.۱.۱. متوفی مرد (زوجه، پدر و/یا مادر)

اگر پسر فوت شده باشد و همسر (زوجه)، پدر و/یا مادرش در قید حیات باشند:

• سهم زوجه: یک چهارم (۱/۴) از اموال منقول (مثل پول، ماشین) و قیمت ابنیه و اشجار (مثل ساختمان و درخت) را برمی دارد. (طبق ماده 946 و 947 قانون مدنی)
• نحوه تقسیم مابقی: بعد از اینکه سهم زوجه کسر شد، باقی مانده ترکه (سه چهارم) بین پدر و مادر تقسیم می شود، دقیقاً مثل حالت فرزند مجرد:
  • اگر فقط پدر باشد، تمام مابقی ترکه به پدر می رسد.
  • اگر پدر و مادر هر دو باشند، پدر ۲/۳ و مادر ۱/۳ از این مابقی (یعنی ۲/۳ از ۳/۴ و ۱/۳ از ۳/۴) را می برند.

۳.۱.۲. متوفی زن (زوج، پدر و/یا مادر)

حالا اگر دختر فوت شده باشد و همسر (زوج)، پدر و/یا مادرش در قید حیات باشند:

• سهم زوج: یک دوم (۱/۲) از کل ترکه را برمی دارد. (طبق ماده 940 قانون مدنی)
• نحوه تقسیم مابقی: بعد از کسر سهم زوج، باقی مانده ترکه (یک دوم) بین پدر و مادر تقسیم می شود، باز هم مثل حالت فرزند مجرد:
  • اگر فقط پدر باشد، تمام مابقی ترکه به پدر می رسد.
  • اگر پدر و مادر هر دو باشند، پدر ۲/۳ و مادر ۱/۳ از این مابقی (یعنی ۲/۳ از ۱/۲ و ۱/۳ از ۱/۲) را می برند.

۳.۲. فرزند متاهل دارای اولاد (همسر، پدر، مادر و اولاد)

اینجا یکی از مهم ترین نکات حقوقی مطرح می شود: در صورت وجود اولاد (فرزند) برای متوفی، سهم الارث پدر و مادر هر کدام به یک ششم (۱/۶) از کل ترکه کاهش پیدا می کند. این قاعده در ماده 908 و 909 قانون مدنی مشخص شده است.

۳.۲.۱. متوفی مرد (زوجه، پدر، مادر و اولاد)

اگر پسر فوت شده باشد و همسر، پدر، مادر و فرزندانش در قید حیات باشند:

• سهم زوجه: یک هشتم (۱/۸) از اموال منقول و قیمت ابنیه و اشجار.
• سهم پدر: یک ششم (۱/۶) از کل ترکه.
• سهم مادر: یک ششم (۱/۶) از کل ترکه.
• مابقی ترکه: هرچه از ترکه باقی بماند، بین فرزندان (پسر و/یا دختر) تقسیم می شود. اینجا یک قاعده معروف داریم: برای پسر دو برابر سهم دختر.

۳.۲.۲. متوفی زن (زوج، پدر، مادر و اولاد)

اگر دختر فوت شده باشد و همسر، پدر، مادر و فرزندانش در قید حیات باشند:

• سهم زوج: یک چهارم (۱/۴) از کل ترکه.
• سهم پدر: یک ششم (۱/۶) از کل ترکه.
• سهم مادر: یک ششم (۱/۶) از کل ترکه.
• مابقی ترکه: باقیمانده ترکه بین فرزندان (پسر و/یا دختر) طبق همان قاعده برای پسر دو برابر سهم دختر تقسیم می شود.

بیایید این بخش را هم در یک جدول خلاصه ببینیم تا راحت تر بفهمید:

حالت متوفی	وراث موجود	سهم همسر	سهم پدر	سهم مادر	سهم فرزندان
مرد متاهل بدون اولاد	زوجه، پدر، مادر	۱/۴	۲/۳ از مابقی	۱/۳ از مابقی	۰
زن متاهل بدون اولاد	زوج، پدر، مادر	۱/۲	۲/۳ از مابقی	۱/۳ از مابقی	۰
مرد متاهل دارای اولاد	زوجه، پدر، مادر، اولاد	۱/۸	۱/۶	۱/۶	باقیمانده (پسر ۲ برابر دختر)
زن متاهل دارای اولاد	زوج، پدر، مادر، اولاد	۱/۴	۱/۶	۱/۶	باقیمانده (پسر ۲ برابر دختر)

سهم الارث پدر در حالات خاص: قصه رد و حجب

قوانین ارث گاهی اوقات پیچیدگی های خاصی دارند که برای فهمیدنشان باید کمی بیشتر دقت کنیم. یکی از این پیچیدگی ها، بحث رد و حجب است. رد یعنی وقتی از سهام فرضی (آن سهم های مشخص که قانون تعیین کرده) چیزی اضافه می آید و باید دوباره بین وراث تقسیم شود. حجب هم یعنی وقتی حضور یک وارث باعث می شود وارث دیگری کلاً ارث نبرد یا سهمش کم شود.

۴.۱. وجود اولاد برای متوفی و عدم حضور مادر

حالا فرض کنید فرزند فوت شده، بچه هایی از خودش داشته، اما مادرش (همسر پدر) در قید حیات نیست. در این شرایط، سهم پدر از ترکه، علاوه بر سهم فرض خودش (۱/۶)، می تواند از رد هم بهره مند شود.

۴.۱.۱. متوفی دارای یک فرزند دختر

اگر فرزند فوت شده یک دختر داشته باشد و مادرش هم نباشد:

• سهم فرض دختر: یک دوم (۱/۲) از ترکه.
• سهم فرض پدر: یک ششم (۱/۶) از ترکه.
• در این حالت، مجموع سهام فرض (۱/۲ + ۱/۶ = ۳/۶ + ۱/۶ = ۴/۶) کمتر از کل ترکه است و دو ششم (۲/۶) از ترکه اضافه می آید. این اضافی را بهش رد می گوییم. طبق ماده 908 قانون مدنی، این رد به نسبت سهام فرضی، بین پدر و دختر تقسیم می شود.
• یعنی پدر و دختر هر دو از رد هم سهم می برند.

۴.۱.۲. متوفی دارای چند فرزند دختر

اگر فرزند فوت شده چند دختر داشته باشد و مادرش هم نباشد:

• سهم فرض دختران: دو سوم (۲/۳) از ترکه.
• سهم فرض پدر: یک ششم (۱/۶) از ترکه.
• اینجا هم مجموع سهام فرض (۲/۳ + ۱/۶ = ۴/۶ + ۱/۶ = ۵/۶) کمتر از کل ترکه است و یک ششم (۱/۶) باقی می ماند. این رد باز هم طبق ماده 909 قانون مدنی، به نسبت سهام فرضی بین پدر و دختران تقسیم می شود.

۴.۱.۳. متوفی دارای فرزند پسر (یک یا چند)

اینجا موضوع کمی فرق می کند. اگر فرزند فوت شده، پسر داشته باشد (چه یک پسر چه چند پسر) و مادرش هم در قید نباشد:

• سهم فرض پدر: یک ششم (۱/۶) از ترکه.
• اما کل مابقی ترکه (یعنی ۵/۶ باقیمانده) تماماً به فرزند یا فرزندان پسر می رسد.

چرا؟ چون پسر، بر ردِ پدر و دختر حاجب است. یعنی حضور پسر باعث می شود که پدر و دختر دیگر از سهم رد ارث نبرند و هرچه اضافه بیاید، فقط به پسر می رسد. به قول معروف، پسر اینجا حاجب رد به حساب می آید.

۴.۲. تاثیر جنسیت فرزند (پسر/دختر) بر سهم الارث پدر

شاید بپرسید که آیا جنسیت فرزند، یعنی پسر بودن یا دختر بودن متوفی، مستقیم روی سهم ارث پدر از فرزند تاثیر می گذارد؟ باید گفت که سهم فرض پدر (مثلاً ۲/۳، ۱/۳ یا ۱/۶ که قانون مشخص کرده) مستقیماً به جنسیت فرزند متوفی بستگی ندارد. این سهم بر اساس وجود سایر وراث تعیین می شود، نه خود جنسیت فرزند فوت شده.

اما در تقسیم رد (همان مابقی ترکه که بعد از برداشتن سهام فرض اضافه می آید)، اوضاع کمی متفاوت می شود. اگر پدر از رد سهم ببرد و فرزندان هم از رد سهم ببرند، اینجا همان قاعده معروف برای پسر دو برابر سهم دختر اعمال می شود. این قاعده می تواند به صورت غیرمستقیم بر میزان نهایی دریافتی پدر از رد اثرگذار باشد. مثلاً اگر متوفی چند فرزند پسر داشته باشد، آنها قوی تر از دختران عمل می کنند و ممکن است سهم رد کمتری به پدر برسد (چون پسر حاجب رد بر پدر و دختر می شود).

پس به طور خلاصه، جنسیت فرزند در تعیین سهم ثابت (فرض) پدر نقشی ندارد، اما در تقسیم باقیمانده ارث (رد) می تواند تاثیرگذار باشد.

موانع قانونی ارث بری پدر از فرزند: چه چیزهایی پدر را محروم می کند؟

با اینکه پدر همیشه از وراث طبقه اول به حساب می آید و اصولاً از فرزندش ارث می برد، اما در قانون مدنی، یک سری موانع پیش بینی شده که اگر اتفاق بیفتند، پدر از ارث فرزندش محروم می شود. این موانع معمولاً موارد بسیار جدی و خاص هستند و کمتر اتفاق می افتند، اما دانستنشان خالی از لطف نیست:

1. قتل عمد: اگر پدر، فرزندش را به صورت عمدی به قتل رسانده باشد، از ارث او محروم می شود. البته قتل غیرعمد (مثلاً در یک حادثه رانندگی ناخواسته) باعث محرومیت از ارث نمی شود.
2. کفر: اگر پدر کافر باشد و فرزندش مسلمان، پدر از ارث او محروم می شود. اما اگر هر دو کافر باشند یا هر دو مسلمان، این مانع وجود ندارد.
3. لعان: در مواردی که پدر، فرزندش را به لعان نفی کند (یعنی با انجام تشریفات خاصی در دادگاه، رابطه پدری با فرزند را انکار کند)، دیگر از آن فرزند ارث نمی برد. البته این مورد هم در جامعه ما بسیار نادر است و تشریفات قانونی سختی دارد.

پس اگر خدای ناکرده هیچ کدام از این اتفاقات تلخ نیفتاده باشد، پدر حتماً از فرزندش ارث می برد و جایگاهش در طبقات ارث محفوظ است.

سوالات متداول (FAQ)

آیا همیشه پدر از فرزند خود ارث می برد؟

بله، در اکثر موارد پدر از فرزندش ارث می برد، چون در طبقه اول وراث قرار دارد. مگر اینکه یکی از موانع قانونی خیلی خاص مثل قتل عمد، کفر یا لعان اتفاق افتاده باشد که در آن صورت محروم می شود.

کمترین و بیشترین سهم ارث پدر از فرزند چقدر است؟

بیشترین سهم ارث پدر، زمانی است که او تنها وارث فرزند مجردش باشد، که در این صورت تمام ترکه به پدر می رسد. کمترین سهم ارث پدر هم، زمانی است که متوفی همسر و اولاد داشته باشد که در این حالت سهم پدر به یک ششم (۱/۶) کاهش پیدا می کند.

اگر فرزند فوت شده همسر داشته باشد اما فرزند نداشته باشد، سهم پدر چقدر است؟

در این حالت، ابتدا سهم همسر متوفی (زوجه ۱/۴ یا زوج ۱/۲) کسر می شود. سپس مابقی ترکه بین پدر و مادر (در صورت وجود) تقسیم می شود. اگر مادر نباشد، تمام مابقی ترکه به پدر می رسد و اگر مادر هم باشد، پدر ۲/۳ و مادر ۱/۳ از مابقی را می برند.

نقش مادر در تعیین سهم ارث پدر از فرزند چیست؟

حضور مادر، سهم الارث پدر را در برخی مواقع کاهش می دهد. مثلاً وقتی فرزند مجرد و بدون اولاد فوت کند، اگر مادر هم در قید حیات باشد، سهم پدر از تمام ترکه به دو سوم (۲/۳) کاهش می یابد. اگر هم فرزند دارای اولاد باشد، حضور مادر (مانند پدر) باعث می شود سهم هر کدام به یک ششم (۱/۶) برسد.

در صورت وجود بدهی های متوفی، تکلیف سهم ارث پدر چه می شود؟

قبل از تقسیم ارث بین وراث (شامل پدر)، ابتدا باید تمام بدهی ها، دیون و وصایای متوفی (تا یک سوم اموال) از ترکه کسر و پرداخت شود. بعد از صاف شدن این حساب ها، باقیمانده اموال بین وراث تقسیم می شود. یعنی پدر هم سهم خود را از ماترک خالص دریافت می کند.

نتیجه گیری

همان طور که دیدیم، آیا پدر از فرزند ارث می برد؟ پاسخ این سوال مثبت است و پدر جایگاه ویژه ای در قانون ارث ایران دارد و جزو وراث طبقه اول به حساب می آید. اما سهم ارث پدر از فرزند چقدر است، به عوامل مختلفی مثل وجود یا عدم وجود مادر، همسر و فرزندان متوفی بستگی دارد. این سهم می تواند از تمام ترکه تا یک ششم آن متغیر باشد.

فهمیدن دقیق این قوانین و محاسبه سهام، گاهی اوقات می تواند پیچیده و دشوار باشد، مخصوصاً در شرایطی که خانواده داغدار هستند. کوچک ترین اشتباه در این محاسبات می تواند منجر به اختلافات و مشکلات حقوقی در آینده شود. به همین دلیل، شدیداً توصیه می کنیم که در چنین مواقعی، حتماً از یک وکیل متخصص در امور ارث کمک بگیرید. وکیل می تواند با دانش و تجربه اش، شما را در تمامی مراحل انحصار وراثت و تقسیم ترکه راهنمایی کند و از بروز هرگونه چالش احتمالی جلوگیری نماید.

اگر نیاز به مشاوره حقوقی تخصصی دارید، با کارشناسان حقوقی ما در ارتباط باشید تا با خیال راحت و با اطمینان کامل، این مسیر را طی کنید. یادتان باشد، آگاهی و مشورت، بهترین راهگشاست.