ماده 105 قانون مجازات اسلامی مرور زمان

ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی به موضوع مهم «مرور زمان تعقیب جرایم تعزیری» می پردازه؛ یعنی بعد از گذشت یه مدت زمان مشخص از وقوع جرم یا آخرین اقدام قانونی برای پیگیریش، دیگه امکان پیگیری و مجازات متهم وجود نداره. این ماده مشخص می کنه که برای هر درجه از جرایم تعزیری، این مدت زمان چقدره و چه چیزهایی این زمان رو قطع یا متوقف می کنن.

توی دنیای شلوغ امروز، مسائل حقوقی برای خیلی از ما گنگ و پیچیده به نظر میان. یکی از همین بحث ها که ممکنه خیلی ها رو گیج کنه، قضیه «مرور زمان» تو قانون مجازات اسلامیه. این اصطلاح شاید تو فیلم ها و سریال ها زیاد شنیده باشیم، ولی واقعاً یعنی چی؟ مخصوصاً ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی که حرف اصلی رو تو این زمینه می زنه. بیایید با هم ببینیم این ماده چی می گه، چه معنی و مفهومی داره و چطوری می تونه روی پرونده های کیفری تأثیر بذاره. قرار نیست با اصطلاحات قلمبه سلمبه اذیتتون کنم، می خوایم دوستانه و خودمونی، صفر تا صد این موضوع رو با هم مرور کنیم تا هر کی با هر سطحی از اطلاعات حقوقی، بتونه حسابی ازش سر در بیاره.

مرور زمان تعقیب چیه و چرا مهمه؟ (فلسفه وجودی)

خب، قبل از اینکه بریم سراغ ماده ۱۰۵، بذارید ببینیم اصلاً این «مرور زمان» از کجا اومده و فلسفه اش چیه؟ شاید براتون سوال پیش بیاد که چرا وقتی یه جرمی اتفاق افتاده، نباید تا ابد بشه دنبالش کرد و مجرم رو مجازات کرد؟ این همون جاییه که پای مرور زمان میاد وسط.

تصور کنید یه جرمی سال ها پیش اتفاق افتاده. حالا بعد از کلی وقت، پیدا کردن مدرک و شاهد خیلی سخته، شاید اصلاً نشه. یواش یواش اون هیجان و اهمیت اولیه جرم تو جامعه کم رنگ میشه و حتی خود بزه دیده هم شاید دیگه علاقه ای به پیگیری نداشته باشه. اینجا قانونگذار یه فکری کرده و گفته، خب، اگه از یه حدی بیشتر بگذره، دیگه پیگیری این پرونده فایده ای نداره و فقط باعث میشه دادگاه ها با پرونده های قدیمی و بی نتیجه شلوغ بشن.

پس، فلسفه مرور زمان چند تا دلیل مهم داره:

• حفظ نظم عمومی و آرامش جامعه: وقتی مدت زیادی از یه جرم می گذره، معمولاً خاطره اش از ذهن مردم پاک میشه. پیگیری دوباره پرونده قدیمی، می تونه دوباره آرامش جامعه رو به هم بزنه.
• مشکلات اثبات جرم: هر چی زمان می گذره، جمع آوری مدارک و شهادت شهود سخت تر میشه. دیگه نه شاهدی هست، نه مدرکی.
• ترمیم روابط اجتماعی: گاهی وقت ها با گذشت زمان، روابط بین افراد ترمیم میشه و دیگه اصراری به مجازات نیست.
• جلوگیری از انباشت پرونده: دادگاه ها هم مثل ما ظرفیت محدودی دارن. نباید با پرونده های خیلی قدیمی که احتمالاً به جایی نمی رسن، شلوغ بشن.
• اصل سرعت در دادرسی: یکی از اصول مهم عدالت، اینه که پرونده ها سریع و به موقع رسیدگی بشن. مرور زمان به این سرعت کمک می کنه.

یه نکته مهم اینه که مرور زمان جزو احکامیه که «آمره» است. یعنی چی؟ یعنی قانونگذار اجباریش کرده. پس حتی اگه متهم یا مجرم یا هر کس دیگه ای نخواد، قاضی موظفه که اگه مدت مرور زمان گذشته باشه، پرونده رو مختومه اعلام کنه. اراده افراد تو این قضیه تأثیری نداره و قاضی باید بهش عمل کنه.

مرور زمان برای حفظ نظم عمومی و آرامش جامعه وضع شده و حتی اگه کسی نخواد، قاضی موظفه که اون رو اجرا کنه.

نگاهی به ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی (متن و بندها)

خب، حالا که فهمیدیم مرور زمان اصلاً یعنی چی و چرا وجود داره، بریم سراغ ستاره بحثمون، یعنی ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی. این ماده دقیقاً برای جرایم تعزیری (که بیشترین جرایم رو شامل میشه و مجازاتش رو قاضی تعیین می کنه) مرور زمان رو مشخص کرده.

این ماده میگه: مرور زمان، در صورتی تعقیب جرائم موجب تعزیر را موقوف می کند که از تاریخ وقوع جرم تا انقضای مواعد زیر تعقیب نشده یا از تاریخ آخرین اقدام تعقیبی یا تحقیقی تا انقضای این مواعد به صدور حکم قطعی منتهی نگردیده باشد:

بذارید خیلی ساده و مرحله به مرحله بندهاش رو با هم بررسی کنیم:

بند الف: جرایم تعزیری درجه یک تا سه با انقضای پانزده سال

اگه جرمی از اون دسته جرایم سنگین باشه که درجه یک تا سه رو شامل میشه، باید از تاریخ وقوع جرم یا آخرین اقدام پیگیری، ۱۵ سال بگذره تا دیگه نشه پیگیریش کرد.

بند ب: جرایم تعزیری درجه چهار با انقضای ده سال

برای جرایم درجه چهار، این مدت ۱۰ ساله.

بند پ: جرایم تعزیری درجه پنج با انقضای هفت سال

اگه جرم درجه پنج باشه، هفت سال باید بگذره.

بند ت: جرایم تعزیری درجه شش با انقضای پنج سال

جرایم درجه شش، با پنج سال مشمول مرور زمان میشن.

بند ث: جرایم تعزیری درجه هفت و هشت با انقضای سه سال

و بالاخره برای جرایم سبک تر، یعنی درجه هفت و هشت، فقط سه سال کافیه تا مرور زمان فعال بشه.

پس همونطور که می بینید، هر چی جرم سنگین تر باشه، مدت زمان مرور زمانش هم بیشتره. حالا بریم سراغ دو تا تبصره مهم که تکمیل کننده این ماده هستن.

تبصره 1: «اقدام تعقیبی یا تحقیقی» یعنی چی؟ (با مثال های کاربردی)

خب، تو متن اصلی ماده ۱۰۵، یه عبارتی اومد: آخرین اقدام تعقیبی یا تحقیقی. شاید براتون سوال پیش بیاد که این یعنی چی؟ این تبصره ۱ اومده تا دقیقاً توضیح بده که منظور از این اقدام تعقیبی یا تحقیقی چیه و چه کارهایی باعث میشه که مرور زمان قطع بشه و دوباره از نو شروع به شمردن کنه.

این تبصره می گه: اقدام تعقیبی یا تحقیقی، اقدامی است که مقامات قضائی در اجرای یک وظیفه قانونی از قبیل احضار، جلب، بازجویی، استماع اظهارات شهود و مطلعان، تحقیقات یا معاینه محلی و نیابت قضائی انجام می دهند.

به زبان ساده، یعنی هر کاری که قاضی یا بازپرس یا دادستان برای پیگیری پرونده انجام بده، مرور زمان رو قطع می کنه. بذارید چند تا مثال بزنم تا قشنگ جا بیفته:

• احضار: اگه به متهم بگن بیا دادسرا تا توضیحاتت رو بدی، این یه اقدام تعقیبیه.
• جلب: اگه بخوان کسی رو به زور برای تحقیقات بیارن، اینم یه اقدام تعقیبیه.
• بازجویی: از متهم یا شاهد سوال کنن.
• استماع اظهارات شهود و مطلعان: حرف های شاهدها رو گوش کنن و صورت جلسه کنن.
• تحقیقات یا معاینه محلی: برن سر صحنه جرم و بررسی کنن.
• نیابت قضائی: مثلاً دادگاه یه شهر دیگه، از دادگاه شهر شما بخواد که یه کاری رو برای پرونده انجام بده.

پس هر بار که یکی از این کارها انجام بشه، اون عقربه های مرور زمان دوباره از صفر شروع به شمردن می کنن. اگه تا یه مدت مشخص (که تو بندهای بالا گفتیم) هیچ کدوم از این کارها انجام نشه، پرونده مشمول مرور زمان میشه. مهم اینه که این اقدامات باید جنبه رسمی و قانونی داشته باشن. مثلاً اگه یه وکیل یا خود شاکی، دنبال پرونده باشه، اینا مرور زمان رو قطع نمی کنه. فقط کارهایی که مقامات قضایی انجام میدن، مهمه.

تبصره 2: «قرار اناطه» و تأثیرش روی مرور زمان

تبصره ۲ ماده ۱۰۵ می گه: در مورد صدور قرار اناطه، مرور زمان تعقیب از تاریخ قطعیت رای مرجعی که رسیدگی کیفری منوط به صدور آن است، شروع می شود.

اوه، «قرار اناطه»! این اصطلاح هم ممکنه یکم گیج کننده باشه. ولی نگران نباشید، توضیحش خیلی ساده ست. بعضی وقت ها برای اینکه قاضی بتونه تو یه پرونده کیفری تصمیم بگیره، اول باید یه پرونده دیگه (مثلاً یه پرونده حقوقی) حل بشه و تکلیفش روشن شه. یعنی پرونده کیفری ما «معلق» میمونه تا اون پرونده اصلی به نتیجه برسه.

مثلاً تصور کنید یه نفر متهم به سرقت شده. اما متهم میگه اصلاً اون مال مال من بود و شاکی حقش رو ادعا می کنه. اینجا قاضی نمی تونه حکم سرقت بده تا وقتی که تکلیف مالکیت اون مال روشن بشه. پس باید اول یه پرونده حقوقی تشکیل بشه و دادگاه حقوقی بگه مال برای کی بوده. تا وقتی که اون پرونده حقوقی تموم نشده و رأیش قطعی نشده، پرونده کیفری سرقت معلق میمونه.

حالا اینجا مرور زمان چطور کار می کنه؟ تبصره ۲ میگه در این حالت، شمردن مرور زمان پرونده کیفری، از زمانی شروع میشه که رأی اون پرونده حقوقی (یا هر پرونده دیگه ای که پرونده کیفری ما بهش وابسته بوده) قطعی بشه. یعنی تا قبل از اون، مرور زمان خوابیده و عملاً زمانی محاسبه نمیشه.

این خیلی مهمه چون اگه قرار اناطه صادر بشه و رسیدگی طول بکشه، مرور زمان بیخودی هدر نمیره و بعد از روشن شدن تکلیف پرونده اصلی، تازه شروع به شمردن می کنه.

درجه بندی جرایم تعزیری و جدول مرور زمان

همونطور که تو ماده ۱۰۵ دیدیم، مدت زمان مرور زمان بستگی به درجه جرم داره. شاید بپرسید که اصلاً این درجه بندی یعنی چی و هر کدوم چه مجازاتی دارن؟ قانون مجازات اسلامی جرایم تعزیری رو از درجه یک تا هشت دسته بندی کرده که درجه یک شدیدترین و درجه هشت سبک ترین مجازات رو داره. برای اینکه موضوع قشنگ تو ذهنتون جا بیفته، یه جدول جامع براتون آماده کردم که درجه جرم و مدت مرور زمان تعقیبش رو نشون میده:

درجه جرم تعزیری	مدت زمان مرور زمان تعقیب	مجازات های اصلی (خیلی مختصر)
درجه 1	پانزده سال	حبس بیش از ۲۵ سال، جزای نقدی بیش از یک میلیارد ریال
درجه 2	ده سال	حبس بیش از ۱۵ تا ۲۵ سال، جزای نقدی بیش از ۵۰۰ میلیون تا ۱ میلیارد ریال
درجه 3	پانزده سال	حبس بیش از ۱۰ تا ۱۵ سال، جزای نقدی بیش از ۳۶۰ تا ۵۰۰ میلیون ریال
درجه 4	ده سال	حبس بیش از ۵ تا ۱۰ سال، جزای نقدی بیش از ۱۸۰ تا ۳۶۰ میلیون ریال
درجه 5	هفت سال	حبس بیش از ۲ تا ۵ سال، جزای نقدی بیش از ۸۰ تا ۱۸۰ میلیون ریال
درجه 6	پنج سال	حبس بیش از شش ماه تا ۲ سال، جزای نقدی بیش از ۲۰ تا ۸۰ میلیون ریال
درجه 7	سه سال	حبس از ۹۱ روز تا شش ماه، جزای نقدی بیش از ۱۰ تا ۲۰ میلیون ریال
درجه 8	سه سال	حبس تا ۹۱ روز، جزای نقدی تا ۱۰ میلیون ریال

توجه داشته باشید که این جدول فقط یک نگاه کلی به مجازات هاست و ممکنه برای هر جرم خاصی، مجازات های فرعی دیگه ای هم وجود داشته باشه. اما مهم اینه که بدونیم هر چی عدد درجه جرم کمتر باشه، مجازاتش سنگین تر و مدت مرور زمانش هم بیشتره.

انواع مرور زمان در پرونده های کیفری ایران (تعقیب، صدور، اجرا)

حالا که قشنگ با ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی و مرور زمان تعقیب آشنا شدیم، خوبه بدونیم که مرور زمان فقط یک نوع نیست! تو حقوق کیفری ما، سه نوع اصلی مرور زمان داریم که هر کدوم تو یه مرحله ای از پرونده کیفری خودشون رو نشون میدن. اینا رو با هم مرور کنیم:

مرور زمان تعقیب

این همون موضوع اصلیه که تو ماده ۱۰۵ در موردش حسابی صحبت کردیم. مرور زمان تعقیب یعنی دیگه نشه جرمی رو پیگیری کرد و مراحل اولیه دادسرا رو جلو برد. اگه مدت زمان قانونی از وقوع جرم یا آخرین اقدام قانونی بگذره و پرونده به مرحله بعدی نرفته باشه، دیگه امکان تعقیب متهم نیست و دادسرا «قرار موقوفی تعقیب» صادر می کنه. یادتونه؟ همون ۱۵، ۱۰، ۷، ۵ و ۳ سال که تو ماده ۱۰۵ گفتیم.

مرور زمان صدور حکم

حالا فرض کنید پرونده از مرحله تعقیب گذشته و رفته دادگاه. قاضی شروع کرده به رسیدگی، ولی هی کش میاد و حکم صادر نمیشه. اینجا هم اگه از آخرین اقدام قضایی (مثلاً آخرین جلسه دادگاه یا آخرین تحقیقات) یه مدت زمان مشخص بگذره و حکمی صادر نشه، پرونده مشمول مرور زمان صدور حکم میشه. یعنی دیگه نمی تونن حکمی صادر کنن. مواعدش هم شبیه مرور زمان تعقیبه، با این تفاوت که اینجا از آخرین اقدام قضایی در دادگاه حساب میشه و منجر به «قرار موقوفی دادرسی» میشه.

مرور زمان اجرای حکم

فرض کنید همه چیز تموم شده، حکم هم صادر و قطعی شده و حالا نوبت اجراست. یعنی متهم باید بره زندان یا جزای نقدی بده یا هر مجازات دیگه ای رو تحمل کنه. اما اگه از تاریخ قطعیت حکم، یه مدت زمان مشخص بگذره و حکم اجرا نشه (مثلاً متهم فراری باشه و پیدا نشه)، دیگه نمیشه اون حکم رو اجرا کرد. این میشه مرور زمان اجرای حکم. مواعدش هم برای هر درجه جرمی متفاوته و تو ماده ۱۰۷ قانون مجازات اسلامی مشخص شده که منجر به «قرار موقوفی اجرای حکم» میشه.

تفاوت های کلیدی این سه تا مرور زمان

برای اینکه تفاوت این سه تا قشنگ تو ذهنتون نقش ببنده، بذارید تو یه جدول مقایسه شون کنیم:

نوع مرور زمان	مرحله پرونده	مبدأ شمارش زمان	نتیجه اعمال
تعقیب	مرحله دادسرا و تحقیقات اولیه	تاریخ وقوع جرم یا آخرین اقدام تعقیبی/تحقیقی	صدور قرار موقوفی تعقیب
صدور حکم	مرحله رسیدگی در دادگاه	تاریخ آخرین اقدام قضایی در دادگاه	صدور قرار موقوفی دادرسی
اجرای حکم	مرحله پس از قطعیت حکم	تاریخ قطعیت حکم	صدور قرار موقوفی اجرای حکم

پس می بینید که هر کدوم تو یه مقطع خاصی فعال میشن و هدفشون هم متفاوته. ولی همه این ها در راستای همون فلسفه اولیه مرور زمان، یعنی جلوگیری از کشدار شدن پرونده ها و حفظ نظم عمومی هستن.

شروع مرور زمان از کی حساب میشه؟ (مبدأ شمارش)

یه سوال خیلی مهم که پیش میاد اینه که خب، این مدت زمان های ۱۵، ۱۰، ۷، ۵ و ۳ سال رو از کی باید شروع کنیم به شمردن؟ از کی عقربه های مرور زمان به حرکت در میان؟ این بحث «مبدأ شروع مرور زمان» خیلی مهمه و بستگی به نوع جرم داره.

جرایم آنی: از زمان وقوع و تحقق جرم

اگه جرمی «آنی» باشه، یعنی در یک لحظه اتفاق بیفته و تموم بشه، شمردن مرور زمان از همون لحظه وقوع جرم شروع میشه. مثلاً اگه یه نفر کیف قاپی کنه، این جرم در لحظه اتفاق میفته و تموم میشه. پس مرور زمانش از همون لحظه شروع به شمارش می کنه.

جرایم مستمر: از زمان انقطاع رفتار مجرمانه

بعضی جرایم «مستمر» هستن. یعنی برای یه مدت طولانی ادامه دارن. مثل نگهداری مال مسروقه، یا مثلاً یه نفر بدون مجوز ساختمون سازی کنه و این کار رو چند ماه ادامه بده. اینجا مرور زمان از کی شروع میشه؟ از زمانی که اون رفتار مجرمانه «قطع» بشه. یعنی تا وقتی که طرف داره جرم رو انجام میده، مرور زمان شروع نمیشه. وقتی تمومش کرد یا دست از اون کار کشید، تازه اون وقت عقربه ها شروع به حرکت می کنن.

جرایم عادت: چگونگی محاسبه مرور زمان در این دسته از جرایم

بعضی جرایم هم هستن که بهشون «جرایم عادت» میگن. یعنی برای اینکه یه نفر مجرم شناخته بشه، باید چند بار یه کار مشخص رو تکرار کرده باشه. مثلاً قوادی (واسطه گری برای فحشا) یا خرید و فروش مشروبات الکلی. تو این جور موارد، تا وقتی که اون عادت ادامه داره و اون کارهای تکراری انجام میشه، مرور زمان شروع نمیشه. معمولاً از آخرین باری که اون فعل مجرمانه انجام شده، مرور زمان شروع به شمارش می کنه.

نکات ویژه: تأثیر آگاهی شاکی، کشف جرم و …

یه نکته مهم اینه که آگاهی شاکی از جرم یا کشف شدن جرم، لزوماً مبدأ شروع مرور زمان نیست. یعنی ممکنه یه جرمی اتفاق افتاده باشه ولی شاکی خبر نداشته باشه یا پلیس هنوز کشفش نکرده باشه. مرور زمان از همون تاریخ وقوع جرم شروع میشه (برای جرایم آنی). البته تو بعضی موارد خاص، مثل جرایمی که شاکی خصوصی دارن و بدون شکایت قابل تعقیب نیستن، تا وقتی شکایت نشه، عملاً اقدامی هم صورت نمی گیره که مرور زمان رو قطع کنه. اما در کل، مبدأ اصلی، تاریخ وقوع یا انقطاع جرمه، نه تاریخ آگاهی.

جرایمی که مرور زمان بهشون نمی خوره! (استثنائات مهم)

حالا که حسابی با مرور زمان و انواعش آشنا شدیم، خوبه بدونید که همه جرایم مشمول مرور زمان نمیشن! یه سری جرایم هستن که انقدر مهم یا حساس هستن که قانونگذار گفته هر چقدر هم که زمان بگذره، نمیشه پیگیریشون رو متوقف کرد. اینا جزو استثنائات مرور زمان محسوب میشن و باید خوب حواسمون بهشون باشه.

لیست کامل این جرایم رو تو ماده ۱۰۹ قانون مجازات اسلامی می تونید پیدا کنید، اما مهمترین هاشون رو اینجا میگم:

• جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور: خب معلومه، امنیت کشور شوخی بردار نیست. هر جرمی که امنیت کشور رو به خطر بندازه، مثل جاسوسی، اقدام علیه نظام و…، مرور زمان براش معنی نداره.
• جرایم اقتصادی کلان: جرایمی که مفسده اقتصادی بزرگی ایجاد می کنن و اختلال جدی تو اقتصاد کشور به وجود میارن، مشمول مرور زمان نمیشن. اینا معمولاً جرایم مهمی هستن که ضررهای خیلی زیادی به بیت المال یا مردم وارد می کنن.
• جرایم موجب قصاص و دیه (در صورت عدم مطالبه حق): این یکی خیلی مهمه و یه بحث فقهی هم پشتش داره که جلوتر بهش می رسیم. اگه جرمی باعث بشه کسی کشته بشه (قتل) یا آسیب بدنی ببینه (جرح) و مجازاتش قصاص یا دیه باشه، مرور زمان شاملش نمیشه. چرا؟ چون قصاص و دیه «حق الناس» هستن، یعنی حق شخصه، نه حق جامعه. تا وقتی که صاحب حق (مثلاً ورثه مقتول یا خود مجروح) این حق رو مطالبه نکنه، از بین نمیره. حتی اگه سال ها بگذره. البته اگه خودشون حقشون رو ببخشن یا به نوعی «اعراض» کنن (یعنی دیگه نخواسته باشن)، اون بحثش جداست.
• جرایم حدی: جرایمی مثل زنا، شرب خمر، سرقت حدی و… که مجازاتشون تو شرع مشخص شده و قابل تغییر نیست، مرور زمان بهشون نمی خوره. چون اینا «حق الله» هستن و معمولاً تا وقتی توبه اتفاق نیفته، امکان پیگیریشون هست.

پس دیدید که همه جرایم شامل مرور زمان نمیشن و برای یه سری جرایم خاص، قانونگذار تصمیم گرفته که پیگیری رو نامحدود نگه داره تا عدالت به نحو کامل تری اجرا بشه.

چه اتفاقی میفته وقتی مرور زمان تموم میشه؟ (آثار و نتایج)

خب، تا اینجا فهمیدیم مرور زمان چیه، چطور حساب میشه و برای چه جرایمی هست یا نیست. حالا سوال اصلی اینه که اگه مدت زمان مرور زمان گذشت، دقیقاً چه اتفاقی برای پرونده میفته؟ آثار و نتایج این قضیه چی هستن؟

قرار موقوفی تعقیب

این مهمترین اثریه که تو مرحله دادسرا و برای مرور زمان تعقیب اتفاق میفته. اگه مدت زمان قانونی مرور زمان بگذره و دادسرا نتونسته باشه متهم رو تعقیب کنه یا پرونده رو به دادگاه بفرسته، دادسرا یه قرار صادر می کنه به نام «قرار موقوفی تعقیب». یعنی دیگه پرونده تو همین مرحله متوقف میشه و نمیشه متهم رو بابت اون جرم خاص محاکمه کرد. انگار که اصلاً جرمی اتفاق نیفتاده، از نظر قانونی پیگیریش تموم شده.

موقوفی دادرسی

این برای مرور زمان صدور حکم هست. اگه پرونده به دادگاه رفته باشه و دادگاه هم یه مدت طولانی (بیشتر از مدت زمان قانونی) نتونسته باشه حکم رو صادر کنه، قاضی «قرار موقوفی دادرسی» صادر می کنه. یعنی دادرسی متوقف میشه و نمیشه برای اون جرم حکمی صادر کرد.

موقوفی اجرای حکم

و بالاخره اگه حکمی صادر و قطعی شده باشه، ولی به هر دلیلی (مثلاً فرار متهم) تو مدت زمان قانونی اجرا نشه، دیگه «قرار موقوفی اجرای حکم» صادر میشه و نمیشه اون مجازات رو اجرا کرد.

قطع و تعلیق مرور زمان (توضیح دقیق تر)

یادتونه که تو تبصره ۱ ماده ۱۰۵ گفتیم اقدام تعقیبی یا تحقیقی مرور زمان رو قطع می کنه؟

• قطع مرور زمان: وقتی یه اقدام تعقیبی یا تحقیقی از طرف مقامات قضایی صورت می گیره، اون مدت زمان قبلی که مرور زمان حساب شده بود، کلاً «صفر» میشه. یعنی مرور زمان از نو، از تاریخ آخرین اقدام، شروع به شمردن می کنه. مثلاً اگه یه سال از جرم گذشته باشه و بعد متهم احضار بشه، اون یک سال دیگه حساب نیست و از تاریخ احضار دوباره از صفر شروع میشه به شمارش.
• تعلیق مرور زمان: این یه مفهوم دیگه است که با قطع مرور زمان فرق داره. تو تعلیق، مرور زمان برای یه مدت خاص «متوقف» میشه، ولی اون مدت زمانی که قبلاً حساب شده بود، از بین نمیره. وقتی دلیل تعلیق برطرف بشه، مرور زمان از همون جایی که متوقف شده بود، دوباره شروع به حرکت می کنه. بهترین مثالش همون «قرار اناطه» هست که تو تبصره ۲ ماده ۱۰۵ گفتیم. تا وقتی پرونده حقوقی یا وابسته به نتیجه نرسیده، مرور زمان پرونده کیفری ما متوقف میمونه. وقتی نتیجه داد، از همون جایی که متوقف شده بود، ادامه پیدا می کنه.

پس قطع مرور زمان، زمان رو «صفر» می کنه و از نو شروع میشه، ولی تعلیق مرور زمان، فقط «متوقفش» می کنه و بعداً از سر گرفته میشه.

مبدأ شروع مرور زمان: از چه زمانی شمارش آغاز می شود؟

حالا که با مرور زمان و انواعش آشنا شدیم، یه نکته اساسی دیگه اینه که از کی باید شمردن مرور زمان رو شروع کنیم؟ این مبدأ شروع خیلی مهمه چون میتونه سرنوشت یه پرونده رو عوض کنه. بیاین این موضوع رو با هم بررسی کنیم.

جرایم آنی: از زمان وقوع و تحقق جرم

بعضی از جرایم آنی هستن. یعنی تو یه لحظه خاص اتفاق می افتن و تموم میشن. مثلاً اگه یکی به کیف شما دستبرد بزنه و فرار کنه، این یه جرم آنی هست. تو این موارد، شمردن مرور زمان از همون لحظه ای که جرم اتفاق افتاده، شروع میشه. اصلاً فرقی نمی کنه که شاکی یا پلیس کی از این قضیه باخبر بشن؛ قانون از همون لحظه وقوع جرم، شروع به شمارش می کنه.

جرایم مستمر: از زمان انقطاع رفتار مجرمانه

در مقابل جرایم آنی، جرایم مستمر رو داریم. اینا جرم هایی هستن که برای یه مدت طولانی ادامه دارن. مثلاً کسی که بدون مجوز، یه ساختمون غیرقانونی میسازه و این ساخت و ساز چند ماه طول می کشه، یا کسی که بدون اجازه، یه ملکی رو اشغال کرده و توش زندگی می کنه. تو این موارد، مرور زمان از زمانی شروع میشه که اون رفتار مجرمانه قطع بشه. یعنی تا وقتی که فرد داره جرم رو ادامه میده، مرور زمان شروع نمیشه. به محض اینکه اون رفتار تموم بشه (مثلاً ساخت و ساز غیرقانونی متوقف بشه یا ملک تخلیه بشه)، تازه عقربه های مرور زمان به حرکت در میان.

جرایم عادت: توضیح چگونگی محاسبه مرور زمان در این دسته از جرایم

یه دسته دیگه از جرایم، جرایم عادت هستن. این یعنی برای اینکه بگیم یه نفر جرم انجام داده، باید اون کار رو چند بار تکرار کرده باشه. مثلاً قوادی یا اداره کردن قمارخانه. تو این جور موارد، تا وقتی که اون عادت و تکرار رفتار مجرمانه ادامه داره، مرور زمان شروع نمیشه. معمولاً مرور زمان رو از آخرین باری که اون فعل مجرمانه انجام شده، حساب می کنن.

نکات ویژه: تأثیر آگاهی شاکی، کشف جرم و …

یه نکته خیلی مهم اینه که آگاهی شاکی از جرم، یا کشف شدن جرم توسط پلیس، لزوماً مبدأ شروع مرور زمان نیست. یعنی ممکنه یه جرمی اتفاق افتاده باشه، ولی شاکی تا مدت ها خبر نداشته باشه یا پلیس هنوز نتونسته باشه اون رو کشف کنه. ولی باز هم، مرور زمان برای جرایم آنی از تاریخ وقوع شروع میشه. البته تو یه سری جرایم که نیاز به شکایت شاکی خصوصی دارن (مثل فحاشی)، اگه شاکی شکایت نکنه، عملاً اقدامی برای تعقیب صورت نمی گیره که مرور زمان رو قطع کنه و ممکنه پرونده مشمول مرور زمان بشه. اما در کل، مبدأ اصلی و قانونی، تاریخ وقوع یا انقطاع جرمه، نه تاریخ آگاهی یا کشف.

مرور زمان از دیدگاه فقه اسلامی و تأثیر آن بر قانون

شاید براتون جالب باشه بدونید که مرور زمان، اون شکلی که تو قوانین ما وجود داره، تو فقه اسلامی (به خصوص فقه امامیه که مبنای قوانین ماست) خیلی مورد پذیرش نیست. این تفاوت نگاه، یه چالش مهم تو قانونگذاری ما به وجود آورده که همیشگیه. بیاین بیشتر توضیح بدم.

عدم پذیرش عمومی مرور زمان در فقه امامیه (به ویژه در مورد حقوق الناس)

فقه اسلامی، تو بحث «حقوق الناس» (حقوق مردم در برابر همدیگه)، به طور کلی مرور زمان رو قبول نداره. یعنی چی؟ یعنی اگه یه نفر به یه نفر دیگه بدهکار باشه، یا مالی رو ازش غصب کرده باشه، یا حتی جون کسی رو گرفته باشه و دیه و قصاص به گردنش باشه، این حق تا ابد باقی میمونه. زمان هیچ وقت نمی تونه این حق رو از بین ببره. به قول معروف، «حق به حق دار می رسد» و زمان نباید مانع رسیدن حق بشه.

بنابراین، تو فقه ما این دیدگاه غالبه که مرور زمان، حقی که مردم بر گردن هم دارن رو از بین نمی بره. مگه اینکه خود صاحب حق، از حقش بگذره و اون رو مطالبه نکنه.

تأثیر این عدم پذیرش بر جرایم حدی، قصاص و دیه (توضیح عدم شمول مرور زمان بر دیه حتی با گذشت زمان طولانی مگر با اعراض)

همین دیدگاه فقهی باعث شده که تو قانون مجازات اسلامی ما، یه سری جرایم از شمول مرور زمان خارج بشن:

• جرایم حدی: اینا جرایمی هستن که مجازاتشون تو شرع مشخص شده (مثل شرب خمر، سرقت حدی، زنا و…). چون اینا «حق الله» هستن و ماهیت خاصی دارن، مرور زمان شاملشون نمیشه.
• قصاص و دیه: اینا همون «حقوق الناس» مهمی هستن که تو فقه روشون تأکید میشه. اگه کسی کسی رو بکشه یا بهش آسیب بزنه و مجازاتش قصاص یا دیه باشه، مرور زمان بهش نمی خوره. یعنی اگه ده سال هم بگذره و ورثه مقتول یا خود مجروح، حقشون رو مطالبه کنن، دادگاه موظفه که بهش رسیدگی کنه و قاتل یا ضارب رو مجازات کنه. مگر اینکه خود صاحب حق، از حقش بگذره یا به نوعی «اعراض» کنه (یعنی دیگه نخواد حقش رو بگیره). این اعراض هم باید از روی اراده و با آگاهی باشه. صرف اینکه طرف سال ها شکایت نکرده، لزوماً به معنی اعراض نیست.

چالش های تقنین بر اساس مبانی فقهی و حقوقی

حالا اینجاست که چالش قانونگذاری پیش میاد. قانونگذار ما باید بین این دیدگاه فقهی (که مرور زمان رو برای حقوق الناس قبول نداره) و مصلحت عمومی جامعه و اصول حقوقی مدرن (که مرور زمان رو برای جلوگیری از انباشت پرونده و حفظ آرامش لازم می دونه) یه تعادلی برقرار کنه. نتیجه این شده که تو جرایم «تعزیری» (که مجازاتش رو قاضی تعیین می کنه و بیشتر جنبه عمومی داره)، مرور زمان رو قبول کرده، ولی تو جرایم حدی، قصاص و دیه (که جنبه حق اللهی یا حق الناسی خیلی پررنگی دارن)، مرور زمان رو اعمال نکرده.

پس، اگه دیدید دیه یا قصاص مشمول مرور زمان نمیشه، بدونید که ریشه اش تو همین مبانی عمیق فقهی و احترامیه که قانون ما به حقوق مردم و احکام شرعی قائله.

خب، تا اینجا خیلی از نکات مهم و اساسی مرور زمان و ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی رو با هم بررسی کردیم. این ماده یکی از اون مواد کلیدیه که می تونه سرنوشت پرونده های کیفری زیادی رو تغییر بده و برای همه، از شهروند عادی گرفته تا دانشجوی حقوق، فهمیدنش ضروریه.

یادتون باشه که پیچیدگی های حقوقی کم نیستن و هر پرونده ای شرایط خاص خودش رو داره. اگه خدای نکرده تو موقعیتی قرار گرفتید که با بحث مرور زمان سروکار دارید، حتماً با یه وکیل یا مشاور حقوقی متخصص مشورت کنید. این راهنما فقط برای آشنایی کلی شماست و نمی تونه جایگزین نظر کارشناس حقوقی باشه. امیدوارم این اطلاعات به دردتون خورده باشه و تونسته باشید ابهاماتتون رو برطرف کنید.