خلاصه کتاب قبض و اقباض در عقود باطل ( نویسنده نوریه امجدی )

کتاب قبض و اقباض در عقود باطل اثر نوریه امجدی، برای آن دسته از دانشجویان و حقوقدانانی نوشته شده که می خواهند سر از کار پیچیده قبض درآورند، به خصوص وقتی پای یک قرارداد باطل یا فاسد وسط می آید. این کتاب حسابی موشکافی می کند که چطور این قبض که به ظاهر ساده است، می تواند در یک معامله مشکل دار، حسابی قواعد بازی را عوض کند و سرنوشت حقوقی طرفین را تحت تأثیر قرار دهد.

تاحالا شده فکر کنید یک معامله ای انجام دادید، مثلاً یک چیزی رو خریدید و پولش رو دادید، یا برعکس، چیزی رو فروختید و تحویل گرفتید، اما بعداً بفهمید که اون معامله از اساس اشکال داشته؟ یعنی در عالم حقوق، باطل یا فاسد بوده؟ خب، اینجا دقیقاً جاییه که داستان قبض و اقباض تو عقود باطل پیچیده می شه و کتاب خانم نوریه امجدی، قبض و اقباض در عقود باطل، حسابی به کمکمون میاد. این کتاب مثل یک نقشه راه می مونه که بهمون نشون می ده وقتی یک قرارداد از بیخ مشکل داره، اون قبض یا همون تحویل و گرفتن چقدر می تونه اوضاع رو تغییر بده. خیلی ها فکر می کنند وقتی عقد باطله، دیگه هیچی اثری نداره، ولی امجدی توی کتابش می گه نه! داستان به این سادگی ها نیست. درک این ریزه کاری ها نه تنها برای دانشجوهای حقوق و وکیلا که هر روز با پرونده های این چنینی سروکار دارن، بلکه برای هر کسی که یه جورایی با قراردادها و معاملات سروکار داره، حسابی به درد می خوره. بیایید با هم یه سرکی به این کتاب بزنیم و ببینیم خانم امجدی چه حرف های تازه ای برامون داره.

سفری به عمق قبض و بطلان در عقود

وقتی اسم قبض می آد، خیلی ها یاد گرفتن پول یا تحویل یک کالا می افتند. اما توی دنیای حقوق، مخصوصاً وقتی صحبت از عقود باطل و فاسد می شه، قضیه پیچیده تر از این حرف هاست. خانم نوریه امجدی، که خودش استاد حقوق خصوصیه و حسابی توی این زمینه صاحب نظره، توی کتاب قبض و اقباض در عقود باطل نشون می ده که چطور این قبض می تونه حتی یک قرارداد از اساس مشکل دار رو هم تحت تأثیر قرار بده. این کتاب اصلاً تبلیغاتی نیست؛ بلکه یک پژوهش عمیق و جدیه که به درد کسانی می خوره که می خوان واقعاً سر از کار قبض تو شرایط خاص در بیارن.

هدف اصلی کتاب اینه که بهمون بفهمونه، «آیا قبض در عقدی که خودش باطله، می تونه اثری داشته باشه؟» و «اگه اثر داره، چه اثری؟». این پژوهش برای دانشجوهای حقوق که برای امتحان و پایان نامه شون دنبال منبع موثق و تحلیل قوی هستند، و همین طور برای وکلا و حقوقدانانی که می خوان توی پرونده های پیچیده مربوط به بطلان عقود، استدلال های حقوقی قوی پیدا کنند، عین طلاست. حتی اگه اهل پژوهش توی زمینه فقه و حقوق هستید، این کتاب یک منبع خیلی خوبه که دیدگاه های جدیدی رو جلوی پاتون می ذاره.

سنگ بنای قراردادها: کلیات و مفاهیم بنیادین

همیشه برای اینکه بفهمیم یک چیزی درست کار می کنه یا نه، اول باید اجزای اصلیش رو بشناسیم. در مورد قراردادها یا همون «عقود» هم دقیقاً همینه. فصل اول کتاب، ما رو می بره به دنیای مفاهیم پایه ای حقوق قراردادها و برای هر کسی که می خواد پایه حقوقش قوی باشه، عالیه.

عقد چیست و چه ارکانی دارد؟

اگه بخوایم خیلی خودمونی بگیم، عقد یعنی یک توافق بین دو یا چند نفر که باعث ایجاد یک سری تعهدات و حقوق برای اون ها می شه. مثلاً وقتی شما از یک مغازه یک پیراهن می خرید، بین شما و فروشنده یک عقد بیع (خرید و فروش) شکل می گیره. خب، این عقد چطوری ساخته می شه؟ نوریه امجدی توضیح می ده که عقد، مثل یک ساختمان، دوتا ستون اصلی داره: «ایجاب» و «قبول». «ایجاب» یعنی پیشنهاد اولیه یک طرف (مثلاً فروشنده می گه این پیراهن رو ۱۰۰ هزار تومن می فروشم) و «قبول» یعنی پذیرش اون پیشنهاد توسط طرف دیگه (شما می گید باشه، می خرم). بدون این دوتا، اصلاً عقدی شکل نمی گیره، مگر تو موارد خاصی که قانون یا شرع چیز دیگه ای گفته باشه.

جایگاه قبض در عقود؛ از شرط صحت تا اثر عقد

حالا داستان «قبض» وسط میاد. قبض یعنی چی؟ یعنی تحویل گرفتن یا گرفتن اون چیزی که معامله شده. جالبه بدونید که توی بعضی از عقود، این «قبض» فقط یه چیز فرعی یا یه اثر از قراردادی که بسته شده نیست؛ بلکه خودش شرط اصلی برای درست بودن و حتی منعقد شدن عقد محسوب می شه! مثلاً توی عقد «وقف» (که کسی مالش رو برای کارهای خیر وقف می کنه) یا «هبه» (همون بخشیدن و هدیه دادن)، اگه اون مال وقف شده یا هبه شده، به دست گیرنده نرسه، اصلاً عقد درست حسابی شکل نمی گیره. یعنی ایجاب و قبول تنها کافی نیست و باید «قبض» هم اتفاق بیفته.

اما خب، توی خیلی از قراردادهای دیگه، مثل همون خرید و فروش پیراهن، «قبض» شرط صحت عقد نیست. یعنی حتی اگه پیراهن رو هنوز تحویل نگرفته باشید، عقد بین شما و فروشنده کاملاً درسته و هر دو به هم متعهد شدید. توی این جور موارد، «قبض» بیشتر شرط لزوم قرارداد یا یکی از آثار طبیعی اون محسوب می شه. یعنی شاید تا وقتی قبض اتفاق نیفتاده، بشه از قرارداد برگشت (البته با رعایت شرایط قانونی)، اما عقد خودش با ایجاب و قبول شکل گرفته.

باطل یا فاسد؟ این همه اش ماجراست!

حالا می رسیم به دو تا کلمه کلیدی دیگه که خیلی ها فکر می کنند یکی هستند، ولی توی حقوق فرق های اساسی دارند: «باطل» و «فاسد». خانم امجدی حسابی روی این ها مانور می ده. عموماً می گن:

عقد باطل یا فاسد، عقدیه که یکی از شرط های اصلی درست بودنش رو از دست داده. مثلاً اگه کسی که معامله می کنه، اصلاً قصد نداشته باشه یا اون چیزی که معامله شده، از نظر شرع و قانون ممنوع باشه، اون عقد باطله.

ولی این دوتا از نظر حقوقی و مخصوصاً فقهی، با هم فرق هایی دارند. مثلاً، توی فقه شیعه و اهل سنت (به جز حنفیه که عقود باطل و فاسد رو یکی می دونن)، یک اختلافی هست که کتاب بهش اشاره می کنه. مهم ترین پیامد بطلان یا فساد عقد چیه؟ اینه که هیچ اثر شرعی و حقوقی روی اون قرارداد مترتب نمی شه. یعنی انگار از اول اصلاً اتفاقی نیفتاده. پس اگه توی یک معامله باطل، چیزی رد و بدل شده، طرفین باید اون رو به صاحب اصلیش برگردونن.

اهمیت و جایگاه قبض: فراتر از یک تحویل ساده

ممکنه فکر کنیم قبض فقط یه جور جابه جایی فیزیکیه، مثلاً وقتی یه بسته رو از پیک می گیریم. اما نوریه امجدی تو کتابش نشون می ده که این کلمه توی حقوق، مخصوصاً تو بحث عقود، یه وزن و معنی خیلی فراتری داره. این فقط یه حرکت ساده نیست، بلکه می تونه کلی اثر حقوقی داشته باشه و گاهی اوقات حتی سرنوشت یه معامله رو عوض کنه.

چرا قبض اینقدر مهم است؟

اهمیت قبض فقط به این نیست که یک چیزی از دست یکی در بیاد و بره تو دست اون یکی. نه! توی بعضی از عقود، قبض حکم یک شرط اساسی رو داره که بدون اون، اصلاً عقد به مرحله کامل شدن و صحیح بودن نمی رسه. مثلاً فرض کنید قراره یه ماشین رو اجاره کنید. قبض اون ماشین (یعنی تحویل گرفتنش) برای اینکه عقد اجاره تکمیل بشه، خیلی مهمه. این جابه جایی فیزیکی می تونه نشون دهنده رضایت نهایی و واقعی طرفین باشه و یک عقد رو از حالت فرضی به یک واقعیت حقوقی تبدیل کنه.

عقودی که بدون قبض سر و سامانی نمی گیرند!

تو سیستم حقوقی ما، یه سری عقود هستن که بهشون میگن عقود عینی. چرا عینی؟ چون برای اینکه اصلاً وجود پیدا کنن یا صحیح باشن، علاوه بر ایجاب و قبول (که تو فصل قبل گفتیم ستون های اصلی عقدن)، حتماً باید اون چیزی که موضوع عقده، قبض بشه. یعنی چی؟ مثلاً تو عقد «رهن» (که شما یه چیزی رو گرو می ذارید تا وام بگیرید)، تا اون چیزی که به رهن گذاشته شده، به دست مرتهن (کسی که وام داده) نرسه، اصلاً عقد رهن کامل و صحیح نمی شه. یا توی «هبه» (همون هدیه دادن)، اگه شما به کسی یک چیزی رو هدیه بدید ولی اون شخص اون رو تحویل نگیره، هبه کامل نیست. امجدی تو کتابش حسابی به این مثال ها می پردازه و نقش کلیدی قبض رو تو این عقود نشون می ده.

قبض و ارتباطش با مالکیت و ضمان

یکی از جاهای مهمی که قبض خودشو نشون می ده، تو بحث انتقال مالکیت و ضمان یا همون مسئولیت هست. شاید فکر کنید وقتی قرارداد خرید و فروش بسته شد، مالکیت هم منتقل می شه. تو خیلی از موارد درسته، ولی گاهی اوقات قبض می تونه نقش مهمی تو انتقال قطعی مالکیت یا شروع مسئولیت ها بازی کنه. مثلاً اگه یه کالایی رو بخرید و هنوز تحویل نگرفته باشید، اگه اون کالا از بین بره یا خراب بشه، مسئولیتش با کیه؟ اینجا قبض می تونه خیلی مهم باشه. امجدی این ارتباط های ظریف رو بین قبض، مالکیت و مسئولیت (ضمان) حسابی باز می کنه و توضیح می ده که چطور تحویل گرفتن یا ندادن یک کالا می تونه مسئولیت ها رو جابه جا کنه.

چطور عقود فاسد را تشخیص بدهیم؟ راهکارهای عملی

تصور کنید یه پزشک برای تشخیص بیماری، دنبال علائم می گرده. حقوقدان هم برای تشخیص یه عقد فاسد، باید دنبال نشانه ها و معیارهای خاصی بگرده. فصل سوم کتاب قبض و اقباض در عقود باطل دقیقاً همین رو بهمون یاد می ده: چطور قراردادهایی که از نظر قانونی و شرعی فاسد هستند رو شناسایی کنیم.

نشانه های یک عقد فاسد چیست؟

یک عقد فاسد مثل یک درخت میمونه که از ریشه خرابه و به هیچ دردی نمی خوره. خانم امجدی می گه چند تا نشونه کلیدی هست که با دیدنشون باید بفهمیم پای یک عقد فاسد وسطه. مثلاً:

1. فقدان قصد: مهم ترینش اینه که طرفین اصلاً قصد جدی برای معامله نداشته باشن. مثلاً اگه شما به شوخی بگید ماشینم رو بهت می فروشم و طرف جدی بگیره، اینجا قصد واقعی برای معامله نبوده.
2. معامله ممنوع الشرع یا ممنوع القانون: اگه موضوع معامله چیزی باشه که شرع یا قانون اون رو ممنوع کرده. مثلاً خرید و فروش مواد مخدر یا مال دزدی.
3. ربوی بودن معامله: اگه معامله ای به صورت ربوی باشه، یعنی سود غیرقانونی و غیرشرعی درش وجود داشته باشه، فاسده.
4. جهل به موضوع معامله: اگه موضوع معامله یا مقدارش یا حتی قیمت و اوصافش نامشخص و مبهم باشه، ممکنه عقد فاسد باشه.

این ها فقط چند تا از معیارهای مهم هستند که امجدی تو کتابش حسابی روشون کار کرده و مثال های واقعی آورده تا قضیه رو روشن کنه.

فرق فاسد با غیرنافذ: اصلاح می شود یا نمی شود؟

اینجا یه نکته خیلی مهم وجود داره که خیلی ها اشتباه می کنن. عقد فاسد با عقد غیرنافذ یا موقوف فرق داره. این ها دو روی متفاوت سکه اند! خانم امجدی این تفاوت رو اینطوری توضیح می ده:

• عقد فاسد: این عقد از اساس، از لحظه تولدش مشکل داشته و ایرادش به قدری اساسی و ریشه ایه که اصلاً نمی شه درستش کرد. مثل یک غذای فاسد که هر کاریش کنی، دیگه خوردنی نیست. هیچ اثر حقوقی هم نداره.
• عقد غیرنافذ یا موقوف: این عقد به خودی خود ایراد اساسی نداره، ولی برای اینکه کاملاً صحیح و لازم الاجرا بشه، نیاز به تأیید یک نفر دیگه داره. مثلاً اگه یک نفر بدون اجازه مالک، مال اون رو بفروشه (معامله فضولی). این معامله باطل نیست، بلکه غیرنافذه و اگه مالک بعداً تأیید کنه، تبدیل به یک معامله صحیح و لازم الاجرا می شه. مثل یک غذایی که نیاز به پختن بیشتر داره تا آماده بشه.

پس، عقد فاسد اصلاً قابل اصلاح نیست، اما عقد غیرنافذ با اجازه یا رضایت شخص ذی صلاح، قابل اصلاح و تبدیل به یک عقد کامل و صحیح هست. این تفاوت خیلی توی پرونده های حقوقی مهمه و می تونه مسیر یک دعوا رو کاملاً عوض کنه.

دیدگاه فقها و حقوقدانان درباره عقود فاسد

توی تعریف و تشخیص عقد فاسد، دیدگاه های مختلفی بین فقها و حقوقدانان هست. امجدی تو کتابش به این دیدگاه ها اشاره می کنه. مثلاً خیلی از فقهای شیعه و سنی (غیر از حنفیه) فاسد و باطل رو یکی می دونن. اونا میگن: عقدی که یکی از شرط های صحت رو نداشته باشه، باطله و چون اسلام همچین عقدی رو اصلاً تأیید نکرده، حتی اگه چیزی رد و بدل بشه، هیچ مالکیتی ایجاد نمی کنه و اثری هم نداره. یکی از فقهای معاصر هم که اسمش تو کتاب اومده، می گه: عقد فاسد، عقدیه که شرط های لازم رو نداره و هیچ اثر شرعی ای روش مترتب نمی شه. این بحث ها و تفاوت ها رو نوریه امجدی با دقت بررسی کرده تا خواننده یک دید جامع و کامل پیدا کنه.

قبض در عقود باطل و فاسد: اثری که می ماند یا نمی ماند؟

خب، رسیدیم به گل سرسبد کتاب و مهم ترین بخش اون که حسابی فضا رو برای تحلیل های عمیق باز می کنه. حالا که فهمیدیم قبض چیه و عقود باطل و فاسد چه خصوصیاتی دارن، سوال اصلی اینه: اگه یک معامله از اساس باطل یا فاسد باشه، اون قبض یا تحویل و گرفتن چیزی که اتفاق افتاده، بالاخره چه اثری داره؟ هیچی؟ یا یک چیزهایی رو عوض می کنه؟

آیا قبض در عقد باطل اصلاً اثری دارد؟

ممکنه با خودمون بگیم وقتی عقدی باطله، یعنی انگار از اول نبوده، پس قبض هم توی همچین عقدی نباید هیچ اثری داشته باشه. منطقی به نظر می رسه، نه؟ اما واقعیت اینه که قضیه به این سادگی نیست. نوریه امجدی اینجا یک تحلیل دقیق ارائه می ده که چطور حتی در عقود باطل هم قبض می تونه پیامدهای حقوقی خاص خودش رو داشته باشه. مثلاً، ممکنه مالکیت رو منتقل نکنه، اما باعث ایجاد یک مسئولیت برای گیرنده بشه. یعنی، گیرنده ملزم به برگرداندن اون چیزی که گرفته هست، و حتی ممکنه مجبور بشه خسارت یا منافع اون رو هم پرداخت کنه. اینجاست که جزئیات اهمیت پیدا می کنن.

عقود معاوضی فاسد و قاعده ما یضمن بصحیحه…

توی عقود معاوضی، یعنی قراردادهایی که دو طرف چیزی رو با هم معاوضه می کنن (مثلاً خرید و فروش، اجاره، صلح)، اگر عقد فاسد باشه، یک قاعده فقهی خیلی معروف و کاربردی وجود داره که خانم امجدی حسابی روی اون کار کرده: ما یضمن بصحیحه یضمن بفاسده. این یعنی چی؟ به زبان ساده، اگه اون معامله (مثل خرید و فروش) در حالت صحیحش باعث مسئولیت (ضمان) برای طرفین بشه، در حالت فاسدش هم باعث مسئولیت می شه. بذارید یه مثال بزنم:

• فرض کنید شما یک ماشین رو فاسد خریدید (مثلاً به دلیل نامشخص بودن قیمت یا وجود ربا در معامله). اگه این معامله صحیح بود، ماشین رو تحویل می گرفتید و مسئولیتش با شما بود. حالا که فاسده و شما ماشین رو قبض کردید، باز هم مسئولیت حفاظت از اون ماشین یا حتی خسارت های احتمالی ش (اگه ماشین از بین بره) با شماست و باید جبران کنید. یا اگه اون ماشین منافعی داشته (مثلاً باهاش کار کرده باشید)، باید اجرت المثل اون رو هم پرداخت کنید. این قاعده نشون می ده که قبض در عقود معاوضی فاسد، مسئولیت هایی رو برای کسی که مال رو قبض کرده، ایجاد می کنه.

عقود غیرمعاوضی فاسد و قاعده مالا یضمن بصحیحه…

حالا بریم سراغ نوع دوم قراردادها: عقود غیرمعاوضی. این ها قراردادهایی هستند که توشون معاوضه ای انجام نمی شه، مثل هبه (هدیه دادن) یا عاریه (امانت دادن). تو این جور عقود، اگه صحیح باشن، معمولاً کسی که مال رو تحویل می گیره، ضامن از بین رفتن یا نقص اون نیست، مگر اینکه تقصیر کرده باشه (مثلاً امانت رو خوب نگهداری نکرده باشه). خب، اگه همین عقود فاسد بشن، تکلیف چیه؟

اینجا قاعده مالا یضمن بصحیحه لا یضمن بفاسده به کار میاد. یعنی، اگه یک معامله (مثلاً هبه) در حالت صحیحش باعث مسئولیت (ضمان) برای طرفین نشه، در حالت فاسدش هم باعث مسئولیت نمی شه. مثال:

• فرض کنید کسی به شما یه تابلوی نقاشی هبه (هدیه) کرده و شما اون رو قبض کردید، اما بعداً معلوم می شه که عقد هبه فاسد بوده (مثلاً به خاطر نداشتن قصد یا شرایط دیگه). حالا اگه اون تابلو بدون تقصیر شما از بین بره، چون عقد هبه (در حالت صحیحش) شما رو ضامن نمی کرده، در حالت فاسدش هم شما ضامن از بین رفتنش نیستید. یعنی لازم نیست قیمت اون رو به هبه دهنده پرداخت کنید. این قاعده نشون می ده که قبض در عقود غیرمعاوضی فاسد، برخلاف عقود معاوضی، لزوماً ایجاد مسئولیت برای گیرنده مال نمی کنه.

بررسی موردی: قبض در عقود خاص و پیامدهای آن

خانم امجدی تو کتابش فقط به کلیات اکتفا نمی کنه، بلکه میره سراغ موارد خاص تر. مثلاً قبض در عقود معین صحیحی که به دلایلی فاسد شدن رو با جزئیات بررسی می کنه. مثل:

• هبه فاسد: اگه یک هدیه رو بگیریم و بعد معلوم بشه که هبه باطل بوده، تکلیف عین مال، منافعش و مسئولیت ها چی می شه؟
• رهن فاسد: وقتی یه چیزی رو گرو می ذاریم و عقد رهن از نظر حقوقی مشکل داره، تکلیف اون مال رهن شده چیه؟
• بیع سلف (سلم) فاسد: تو بیع سلف، پول رو جلوتر می دن و کالا رو بعداً تحویل می گیرن. اگه این عقد فاسد باشه، تکلیف پول و کالایی که قراره بعداً بیاد چیه؟

ایشون این مثال ها رو با دقت تحلیل می کنه و نشون می ده که چطور قبض می تونه تو هر کدوم از این موارد، پیامدهای حقوقی متفاوتی داشته باشه. این بخش از کتاب، برای کسانی که با پرونده های واقعی سروکار دارن، خیلی کاربردیه و کمک می کنه تا بدونن تو هر موقعیتی چطور باید استدلال کنند.

پیامدهای حقوقی قبض در معاملات باطل برای طرفین

اگه یک معامله باطل باشه و قبض هم اتفاق افتاده باشه، برای هر دو طرف داستان یک سری پیامدهای حقوقی ایجاد می شه. خانم امجدی تو این بخش، این پیامدها رو توضیح می ده:

1. وجوب رد عین: اولین و مهم ترین اثر اینه که اون چیزی که در اثر یک عقد باطل قبض شده، باید به صاحب اصلیش برگردونده بشه. یعنی اگه شما ماشینی رو با یک عقد باطل خریده اید، باید ماشین رو پس بدید و پولی که داده اید رو هم پس بگیرید.
2. ضمان: اگه اون مال از بین بره یا خراب بشه، کسی که اون رو قبض کرده (همون گیرنده مال)، ممکنه ضامن باشه. یعنی باید قیمت اون رو پرداخت کنه یا خسارت ها رو جبران کنه. اینجا قواعدی مثل ما یضمن بصحیحه… و مالا یضمن بصحیحه… که بالاتر گفتیم، حسابی به کار می افتند.
3. پرداخت اجرت المثل یا منافع: فرض کنید مالی رو در اثر یک عقد باطل گرفتید و ازش استفاده کردید. مثلاً یک خانه رو با یک عقد اجاره باطل، مدتی در اختیار داشتید. حالا باید اجرت المثل اون مدت رو بپردازید. اجرت المثل یعنی هزینه ای که برای استفاده از یک مال در شرایط عادی باید پرداخت می کردید، حتی اگه قراردادی نباشه. یا اگه اون مال منافعی داشته (مثلاً گاو شیرده بوده و شیر داده)، باید منافع اون رو هم برگردونید.

خانم امجدی این بخش ها رو با استناد به مبانی فقهی و حقوقی، با جزئیات کامل شرح داده و برای درک عمق موضوع، حسابی بهمون کمک می کنه.

حرف آخر: دستاوردهای کلیدی کتاب و کاربردش در عمل

خب، تا اینجا با هم یه سفر حسابی تو دنیای پیچیده قبض و عقود باطل داشتیم و دیدیم که کتاب نوریه امجدی چقدر عمیق و کاربردی به این موضوع پرداخته. اگه بخواهیم حرف های اصلی کتاب رو جمع بندی کنیم، می تونیم بگیم:

اول از همه، امجدی نشون می ده که قبض فقط یک تحویل ساده نیست و تو خیلی از عقود، نقش حیاتی داره، چه به عنوان شرط صحت و چه به عنوان عنصری که مسئولیت ها رو جابه جا می کنه. بعد، فرق بین عقد باطل و فاسد رو حسابی روشن می کنه که خودش گره گشای خیلی از ابهامات حقوقیه. و در نهایت، مهم ترین دستاوردش اینه که می فهمونه حتی اگه یک عقد از بیخ باطل باشه، اون قبض باز هم بی اثر نیست و می تونه پیامدهای حقوقی مهمی مثل وجوب رد مال، ضمان (مسئولیت) و پرداخت اجرت المثل رو برای طرفین داشته باشه.

این کتاب نه تنها ادبیات حقوقی و فقهی ایران رو غنی تر کرده، بلکه یک منبع خیلی کاربردی برای حل و فصل اختلافات حقوقی در معاملات روزمره است. فرض کنید یک معامله ای انجام دادید و بعداً معلوم می شه که باطل بوده. حالا چطور می تونید حق و حقوقتون رو پس بگیرید یا مسئولیت های جدیدی که بابت اون قبض به گردنتون افتاده رو بشناسید؟ این کتاب دقیقاً به شما کمک می کنه که از سردرگمی در بیایید و با دانش کافی، از حقوق خودتون دفاع کنید. در واقع، قبض و اقباض در عقود باطل یک راهنمای تمام عیار برای کسانی هست که می خوان با چشم باز تو دنیای قراردادهای حقوقی قدم بردارند.