«دولت های تمدنی؛ قطب بندی های کنونی» – اکسکو

با سلام و عرض ادب به شرکت کنندگان عزیز و با تشکر از جناب دکتر دهقاندار مجری و ریاست محترم کلاب علوم سیاسی. آنچه ذیلاً خواهد آمد خلاصه ای است از مباحثی که در نشست دوم «دولت های تمدنی؛ قطب بندی های کنونی» مطرح گردید. مطالب امشب در ادامه مباحثی است که در جلسه اول در مورد دولت های تمدنی بیان شد. نشست اول مدت ها قبل برگزار شد و با پوزش از تاخیر در برگزاری نشست دوم جهت صرفه جویی در وقت و جلوگیری از ابهام نکات را مورد به مورد عرض خواهم کرد.

۱.اندیشه دولت های تمدنی چگونه متولد شد و توسعه یافت؟ قبلا گفته شد این مفهوم که مفهوم کاملاً جدیدی است با بررسی تحولات و رفتار چین در طی سه چهار دهه اخیر آغاز می شود و هم اکنون که به مسئله مهمی در فهم و تبیین تحولات برخی از کشورها و به ویژه چرایی همگرایی آنها تبدیل شده است. عملاً در جریان مطالعه تحولات چین چه به لحاظ سیاست داخلی و چه خارجی و چه چگونگی رشد و توسعه اوست که ناظران را به این نتیجه رسانیده است.

داستان رشد و توسعه چین در مقایسه با کشورهای دیگری که در دهه های اخیر عمدتاً بعد از دهه های ۶۰ و ۷۰ قرن گذشته توسعه یافته اند کاملاً متفاوت است. رشد کشورهایی همچون کره جنوبی شیلی ترکیه برزیل و حتی اندونزی به بازشدگی فضای اجتماعی و سیاسی آنان منجر شد و البته هر یک به دلیل خاص خود. مهم این است که مثلاً کره جنوبی کنونی به لحاظ باز بودن فضای داخلی به کلی متفاوت است با کره جنوبی دهه ۸۰ که دیکتاتوری سختی را از سر می گذرانید. این سخن در مورد برزیل و شیلی و ترکیه و اندونزی هم صحیح است و چنانکه گفتیم هر یک به دلایلی که متفاوت با دیگری است.

۲.داستان در مورد چین چنین نیست. بدون شک فضای عمومی کنونی در چین به مراتب بازتر از فضای آن در دهه های هشتاد و حتی نود است اما نسبت این انفتاح به مراتب کمتر از نمونه های یاد شده است؛ علی رغم آنکه رشد کمی و کیفی چین از همه آنها بیشتر است و توقع این است که این انفتاح بیش از دیگران باشد که چنین نیست و اینکه نظام حاکم حتی با قدرت و محبوبیت و مقبولیت بیشتری به حکومت ادامه می دهد و گام به گام در جهت تحقق آینده ای که ترسیم کرده با اعتماد به نفس به پیش می رود.

مسئله دیگر رشد خارق العاده این کشور است که آن را از کشوری به واقع فقیر به کشوری ثروتمند و به دومین قدرت اقتصادی جهان تبدیل کرده است. عموم و بلکه تمامی مطالعات نشان می دهد که دلیل اساسی این رشد چشمگیر نتیجه ویژگی های کم و بیش منحصر به فرد تاریخی فرهنگی و تمدنی این کشور است. این میراث تاریخی فرهنگی دینی اخلاقی و رفتاری اوست که چنین رشدی را موجب شده است. حس احترام به بزرگتر و اطاعت از او خانواده مرکزی پشت کار و کم توقعی احساس تعلق به سرزمین خود و ضرورت خدمت به او حتی در مورد مهاجران و کسانی که چندین نسل گذشته مهاجرت کرده اند مسئولیت پذیری و وجدان کار سخت کوشی و قناعت غرور ملی و به هویت خود مفتخر بودن و بلکه خود را مرکز عالم دانستن انسجام اجتماعی و اینکه اکثریت مطلق به یک شاخه قومی وابسته هستند؛ و البته ارائه برنامه های توسعه ای متناسب با ظرفیت ها و موقعیت ها از جانب حاکمیت. در کنار این همه تاریخ و فرهنگ غنی این کشور و استعداد فراوان چینی ها در همه مواردی که به تمدن سازی منجر می شود. این ویژگی ها است که رشد ناگهانی و مداوم این کشورها را موجب شده است.

گذشته از اینکه چین به جز فترت های کوتاهی در طول تاریخش پیوسته امپراتوری بوده و تا اواخر قرن هفدهم حجم اقتصاد آن از بزرگترین ها و بعضاً بزرگترین در سطح جهانی بوده است. این ظرفیت عظیمِ متکی بدان میراث غنی است که برای مدت ها در حالت کمون مانده بود و با تصمیم درست و به هنگام از جانب حاکمیت به ناگهان به صحنه آمد و در خدمت توسعه کشور قرار گرفت. این بدین معنی است که چین بدون تکیه به این فرهنگ و تمدن نمی توانست این گونه رشد کند. به این ترتیب اهمیت این عامل یعنی عامل تمدنی توسط ناظران کشف می شود. مهم این است که این جریان به تلقی آنان از چین آینده و نقش او در روابط منطقه ای و بین المللی شکل می دهد و ناظران را وسوسه می کند که با توجه به این عامل چگونگی آینده کشورهایی را که شباهتی با چین دارند پیش بینی کنند و اینکه ممکن است چگونه به یکدیگر جذب شوند.

۳.این سخن در مورد سیاست خارجی چین هم صحیح است. نوع رابطه ای که چین به عنوان یک کشور بزرگ و ثروتمند و توسعه یافته با کشورهای جهان سوم و حتی غیر از جهان سومی دارد به واقع با رابطه کشورهای غربی با کشورهای یاد شده متفاوت است. اولاً حاکمیت ها را به رسمیت می شناسد و ثانیاً کمک و همکاری با آنان را مشروط به شرایطی نمی کند؛ همچون چگونگی مصرف اعتبار و وام های اعطا شده و یا تحمیل نقطه نظرات اقتصادی و مالی خاص خود. در نهایت می گوید هدفش از ارتباط با دیگران سیاست «برد – برد» است و این که طرفین از چنین ارتباطی سود برند.

البته از جنگ دوم به بعد کشورهایی خصوصاً شوروی و کشورهای بلوک شرق بوده اند  که حداقل چنین ادعایی داشته اند. یعنی سیاست برد – برد و تعقیب سیاستی عادلانه تر در ارتباط با دیگران اما عملاً کمتر از چین موجود به این ایده ملتزم بوده اند و ثانیاً به دلایل ضعف تکنولوژیکی و اقتصادی چندان قادر به کمک به دیگران نبوده اند. و نکته دیگر اینکه همچون چین کنونی در پی پی افکندن نظام مالی و اعتباری و ارزی و اقتصادی جدیدی نبوده اند و اصولاً توان چنین کاری را نداشته اند.

بخشی از دلایل اتخاذ چنین سیاست هایی از جانب چین آماده کردن زمینه برای نظام های مالی و بانکی و بیمه ای و تا حدودی نظام سیاسی جدیدی در سطح جهانی است. همین جریان است که حساسیت و بلکه نگرانی غربیان و به ویژه آمریکایی ها را برمی انگیزد. آنان به واقع به دنبال نظم جهانی دیگری هستند و بعضاً آن را صریحاً می گویند و در این چارچوب عمل می کنند.

۴. قطب بندی های جدید: چنانکه گفتیم چین مدل کامل دولت های تمدنی است اما در طی دهه اخیر و بلکه کمتر از آن کشورهایی یافت می شوند که تا حدودی به چین نزدیک هستند. همین جریان موجبات نزدیکی آنان به یکدیگر می شود. در رأس آنان روسیه است؛ اگرچه روسیه تفاوت های فراوانی با چین دارد اما تجربه روسیه با غرب و عملاً طرد او نخبگان و نظامش را به این نتیجه رسانید که این جریان ریشه های تمدنی دارد و حداقل این است که آنان به چنین نتیجه ای رسیده اند. آنان به لحاظ تمدنی و نظام اجتماعی و سیاسی روسیه را نمی پسندند.

مثال واضح آن داستان الحاق روسیه است به G۷ در سال ۱۹۹۷ و سپس تعلیق عضویت او در ۲۰۱۵ است. روسیه نه تنها پس از سقوط بلوک شرق حتی از زمان گورباچف بسیار مایل بود که در کنار غربیان قرار گیرد که آن را ریشه ای قدیمی است و  به دوران تزارها باز می گردد. آنان پیوسته می خواسته اند اروپایی شوند و بدان بپیوندند. اوج این تمایل به دوران یلتسین و کوزیرف  باز می گردد که آن را داستان مفصلی است.

به هر حال پس از گذشت دوران بحران های شدید اقتصادی که ناشی از فروپاشی نظام قبلی بود و در زمان پوتین که کشورهای هفتگانه بزرگ صنعتی روسیه را به عنوان عضو پذیرفتند و البته روس ها هم از آن استقبال کردند. واقعیت این است که علی رغم ضعف اقتصاد و صنعت روسیه اما حضور این کشور به دلیل منابع انرژی و خصوصاً گاز برای این کشورها و به ویژه برای اروپایی ها بسیار مغتنم بود و بلکه حالت مکمل داشت. نزدیکی او به اروپا و منابع سرشار گازی او کمک بسیار بزرگی بود برای رونق اقتصادی و صنعتی اروپا؛ از آلمان گرفته تا کشورهای جنوب و غرب اروپا. این مکمل بودن حتی در معیشت روزمره مردم نیز تاثیرگذار بود و اروپا را قادر می ساخت در برابر چین و سایر قدرت های نوظهور اقتصادی بایستد. اروپای به همراه گاز روسیه می توانست به یک قطب بزرگ اقتصادی تبدیل شود. قطبی به مراتب بزرگتر از آنچه هم اکنون هست.

۵.تحولات در اوکراین و موضوع کریمه همه محاسبات را در هم ریخت. اگرچه قبل از انقلاب نارنجی اوکراین و برآمدن مسئله کریمه انتقادهای فراوانی در مورد روسیه وجود داشت اما نکته اصلی تفاوت تمدنی روسیه بود و آمریکا و کشورهای اروپایی. البته ژاپن از اعضای G۷ است که در مورد او متعاقباً صحبت خواهیم کرد. علی رغم تفاوت تاریخی و فرهنگی ژاپن و غرب پس از جنگ دوم این کشور به لحاظ اجتماعی و سیاسی به بخشی از غرب تبدیل شده است.

۶. اروپا را مرزی رومی – بیزانسی از یکدیگر جدا می کند؛ بخش غیر شرقی اروپا عمدتاً رومی – کاتولیکی است. در این تقسیم بندی کلیساهای پروتستان و انگلیکان از توابع تمدن کاتولیک رومی هستند و از دل آن برآمده اند و به لحاظ تمدنی هماهنگ با او هستند. بخش شرقی آن و بخش اروپایی روسیه و مجموعه بالکان و یونان و توابع او بیزانسی – ارتودوکسی هستند. چنین مرزی وجود دارد و بسیاری از اختلافات و جنگ ها را موجب شده است. خواهید گفت در مجموعه شرق اروپا کشورهایی چون بلغارستان وجود دارند که علی رغم سابقه بیزانسی -ارتودوکسی هم اکنون بخشی از ناتو و اتحادیه اروپا هستند. این سخن درستی است اما اینان در برابر اروپا و غرب کم و بیش تمامی متفردات خود را از دست داده اند و بلکه مایل بوده اند که از دست بدهند. آنها به معنای واقعی مایل بوده و هستند در درون تمدن اروپایی هضم شوند و تا مقدار زیادی چنین شده اند. کشوری چون یونان که مهمترین خاستگاه تاریخی تمدن بیزانسی و ارتدوکسی است نیز چنین شده  که آن را شواهد فراوانی است.

برای نمونه سراسقف اسبق آتن آقای سارافیم یکی از ضد غربی ترین و ضد امریکایی ترین شخصیت های جهان مسیحی بود و خصوصاً در دوران جنگ بالکان آن را صریحاً بیان می کرد که البته دولت یونان آن ایام آن را نمی پسندید. اما کلسیای ارتدوکس یونان موجود کلاً چنین خصوصیتی را از دست داده و همراه و همگام دولت هرآنچه را سیاست غرب مدارانه اقتضاء کند می گوید و فاقد ویژگی هایی است که در دوران سارافیم و قبل از او داشت. چنین جریانی در مورد روسیه ممکن نبوده و نیست. اگرچه گروهی از نخبگان آنان چنین می خواستند و می خواهند.

حضور روسیه ارتودوکس که پایتختش مسکو به لحاظ تاریخی به «رم سوم» شهرت داشت و خود را مرکز ثقل کلیساهای ارتودوکس می دانست و هم اکنون خود را بزرگترین پشتوانه هویت روسی می داند برای قدرت های غربی قابل تحمل نبود. واقعیت های اجتماعی و میراث فرهنگی و تمدنی روسیه به گونه ای است که به فرد قدرتمندی نیاز دارد که در راس آن قرار گیرد و این را فرنگیان نمی پسندند.

اصولاً یکی از دلایل دخالت های فراوان غربی ها در امور اوکراین پس از استقلال تضعیف روسیه ای بود که به لحاظ تمدنی او را نمی پسندیدند. نه دوران تزارهایش را و نه دوران سوسیالیستی و یا یلتسینی و پوتینی اورا. بدون شک عوامل دیگری در این میان دخالت داشت اما عامل مهم همان عامل تمدنی بود.

در اوایل جنگ اوکراین یک بار پاپ در مصاحبه معروفش با سردبیر روزنامه معتبر «کوریره دلاسرا» گفت آن مقدار ناتو در مرز مشترک روسیه و اوکراین پارس کرد که روس ها را به واکنش واداشت. البته پاپ پس از انتقادهای فراوان نسبت به این سخن بعدها گفت که ماه ها قبل آن را رئیس یکی از دولت ها که به تعبیر او فرد فرهیخته و دانشمندی بود به او گفته بود.

۷. به هر حال روس ها احساس کردند که دلیل طرد آنان «تمدنی» است و از آن به بعد کوشیدند بیش از گذشته در مورد میراث تمدنی خود و خصوصیت «اورواسیایی» شان تاکید و تبلیغ کنند و بر خصوصیت ارتودوکسی و عرفان روسی و خصوصیت ضد آنگلوساکسونی شان اصرار ورزند. در چنین شرایطی طبیعی است که روسیه به چین نزدیک شود. این بیش از یک نزدیکی و همکاری سیاسی و اقتصادی و حتی نظامی و امنیتی است. نوعی قرابت فرهنگی و تمدنی است بین دو کشوری که هر دو از جمله دولت های تمدنی هستند.

این سخن در مورد ترکیه هم صحیح است. ترکیه از دهه های گذشته خواهان الحاق به اروپا بود. خواستی همگانی اعم از ناسیونالیست ها و چپ گرایان و اسلام گرایان. عموم مردم و تمامی احزاب چنین می خواستند. پس از شکل گیری اتحادیه اروپا این مسئله به مراتب جدی تر شد خصوصاً که اقتصاد و شرایط عمومی این کشور جهت الحاق به اتحادیه اروپا از عموم کشورهای شرق اروپا و حتی یونان به مراتب بهتر بود و به دلایلی این الحاق به نفع اتحادیه بود که عموماً توسط طرفداران اروپایی این الحاق بیان می شد. اما علی رغم فراز و نشیب ها و وعده های فراوان چنین نشد. عامل اصلی تمدنی – دینی بود. ترک ها اگرچه با تاخیر این نکته را دریافتند و کوشیدند راه مستقل خود را در پیش گیرند. علی رغم آنکه عضو ناتو هستند بخشی از تسلیحات دفاع هوایی خود را از روسیه گرفتند که انتقادهای فراوانی برانگیخت. اما آنان به راه خود رفتند و اخیراً اظهار کردند که مایلند به مجموعه بریکس بپیوندند و بدین ترتیب خود را از جمله کشورهایی قرار می دهند که معیارهای «دولت های تمدنی» در مورد آنان صادق است. با توجه به مجموع قرائن و واقعیت ها این جریان در آینده قوی تر خواهد شد و ترکیه متفاوتی ایجاد خواهد کرد.

فارغ از تمامی آنچه گفته شد واقعیت این است که در شکل دهی دولت های تمدنی عامل طرد غربی و طرد هر آنچه با معیارها و توقعات و در نهایت با سلیقه و منافع او متفاوت و احیاناً متعارض است نقش اساسی دارد. حال به بیان مسئله می پردازیم.

۸.بیان مسئله: نقطه شروع در روابط بین الملل در معنای کنونی اش و فضای فکری آن به پیمان وستفالی باز می گردد که این به نوبه خود نتیجه جنگ های ۳۰ ساله مذهبی ۴۸- ۱۶۱۸ اروپا است. جنگی طولانی و خونین بین قلمروهای کاتولیکی و پروتستانی. در آن زمان دولت-شهرهای فراوانی در اروپا وجود داشت. برخی از آنان آیین لوتری و یا کالوینی و بالاخره پروتستانی را پذیرفته بودند. گسترش آیین پروتستان عمدتاً بدین دلیل بود که قدرت بدستان برخی از این دولت-شهرها آن را پذیرفته بودند و شهروندان آن منطقه به تبعیت از حاکمیت پروتستان شده بودند. این جریان موجبات جنگ بین این دولت-شهرها را فراهم می آورد و این خود به جابجایی وسیع جمعیت و بعضاً مهاجرت به خارج از قاره اروپا می انجامید. طولانی شدن جنگ و عدم پیروزی هیچ یک از دو طرف عموم کشورها و دولت شهرهای آن روزگار را به جز لهستان و انگلستان به مذاکره واداشت که نتیجه آن پیمان وستفالی بود. بر اساس این قرارداد این دولت شهرها اگرچه کوچک دارای استقلال هستند  و اینکه بر قلمرو خود حاکمیت دارند و نباید در امور داخلی یکدیگر دخالت کنند و همه آنها با یکدیگر مساوی هستند.  بدین ترتیب نطفه آنچه بعدها به دولت-ملت شهرت یافت بسته شد. با وقوع انقلاب فرانسه و پشتوانه های فکری اش مفاهیمی همچون ملت و شهروند و حقوق شهروندی تعریف شد و این به نوبه خود به تقویت ملت -دولت کمک فراوانی کرد.

۹. در مورد چگونگی شکل گیری «ملت» در اروپای قرن نوزدهم این سخن یکی از روشنفکران تاثیرگذار ماسیمو دازلیو در وحدت ایتالیا است که گفت «ایتالیا را ساختیم هم اکنون باید ایتالیایی بسازیم». اگرچه این سخن را در همان ایام دیگران هم گفته بودند.

مدتی پس از انقلاب فرانسه و در قرن نوزدهم شاهد رشد سریع اندیشه های ناسیونالیستی هستیم که این به نوبه خود مفهوم یاد شده را غنی تر ساخت. از نتایج رشد ناسیونالیسم قرن نوزدهمی جنگ اول و سپس جنگ دوم جهانی بود. ارمغان جنگ اول جامعه ملل و جنگ دوم سازمان ملل بود که این هر دو به بارورتر شدن مفهوم دولت – ملت کمک فراوانی کرد. عملاً عرف و قوانین بین المللی عمیقاً تحت تاثیر تحولات و مفاهیمی که پس از قرارداد وستفالی به عرصه آمد شکل گرفت و کم و بیش در همه موارد هسته مرکزی مباحث همان مفهوم دولت – ملت یاد شده بود.

۱۰.نتیجه ترکیب تحولات و مفاهیم یاد شده با اندیشه و بلکه اصل «اروپای مرکزی» که یکی از مهمترین شاخصه های تمدن غربی است فضایی ایجاد شد که همگان می باید در چارچوب معیارها و قوانین مدون شده ای که ریشه در تحولات داخلی اروپا داشت فکر و عمل و رفتار کنند. این همان بحث مهمی است که هم اکنون تحت عنوان «من و دیگری» مطرح است که در اینجا عموماً «من» غربی است و «دیگری» فرد و فرهنگ غیر غربی. موضوعی که هم اکنون وارد مباحث اجتماعی و فرهنگی و ادبی و هنری و سینمایی شده است. با توجه به این فضاست که دیگری و میراث دار تمدن دیگر طرد می شود. این به نوبه خود بحث مهم و مفصلی است و به موضوع «هویّت» و عناصر تشکیل دهنده آن بازمی گردد. آنچه به بحث کنونی مربوط می شود اینکه این رویکرد در تقویت رجوع به میراث و تمدن خود و تقویت دولت های تمدنی نقش قابل ملاحظه ای داشته و دارد و خواهد داشت؛ چنانکه در مورد روسیه و ترکیه گفته شد. به هرحال قطب بندی های جهان آینده تا حدود زیادی تحت تاثیر چنین واقعیت هایی خواهد بود.

۳۱۱۳۱۱