چگونه در عصر پساحقیقت، از حقیقت محافظت کنیم؟

از مختصات مهم عصرپساحقیقت تغییر دینامیک انتشار اخبار نسبت به گذشته و محوریت رسانه های اجتماعی در فرایند اشاعه اطلاعات است. توسعه روز افزون این فضای چندوجهی فوق متکثر معادلات پیشین در روند اطلاع رسانی و انتشار اخبار را به کلی دگرگون کرده و بویژه در مواقع بحران چالش های مهمی را به وجود آورده است.

مطالعه مهمی در زمینه مقایسه سرعت انتشار اخبار واقعی و جعلی در پلتفرم توییتر در سال 2018 توسط محققان دانشگاه ام .آی تی انجام و نتایج آن در مجله ساینس منتشر شده است. در این مطالعه بیش از 126 هزار گزارش خبری که توسط حدود 3 میلیون نفر بیش از 4.5 میلیون بار در توییتر به اشتراک گذاشته بود مورد مطالعه قرار گرفته و نتایج جالبی به دست آمده است. از جمله نتایج اینکه در مطالعه مشخص شده اخبار جعلی 70 درصد بیشتر از اخبار واقعی احتمال بازنشر دارند و سرعت انتشار آنها نیز چندین برابر بیشتر از اخبار واقعی است. مضافا اینکه معلوم شده ربات ها اخبار واقعی و جعلی را با سرعت یکسانی پخش می کنند که نشان می دهد انتشار سریع تر اخبار جعلی به دلیل رفتار انسانی است. این یافته ها اهمیت و پیچدگیِ چالش هایی را که متخصصان ارتباطات بحران در عصر پساحقیقت با آن مواجه هستند یادآوری می کند. عصری که سرعت انتشار اطلاعات نادرست فرصت واکنش و تصحیح را از متولیان می گیرد و می تواند به سرعت افکار عمومی را شکل دهد و مقابله با پیامدهای منفی آن  نیازمند استراتژی های متناسب و کارآمد در سیاستگذاری رسانه ای و مدیریت ارتباطات است.

در چنین شرایطی یکی از مهم ترین استراتژی ها «پیش دستی در روایت» است. این رویکرد بر اساس اصل «اولین تأثیر ماندگارترین تأثیر» عمل می کند. در هنگام بحران مدیران پیشرو اطلاع رسانی معمولا تیم های واکنش سریع تشکیل می دهند که وظیفه آنها انتشار اطلاعات دقیق و به موقع در لحظات اولیه بحران است. این اقدام فرصت شکل گیری روایت های نادرست را کاهش می دهد. با این حال تنها سرعت کافی نیست. در عصر پساحقیقت اعتمادسازی هم اهمیتی بنیادین دارد. متولیان اطلاع رسانی باید پیش از وقوع بحران اعتماد مخاطبان را جلب کرده باشند. این امر از طریق شفافیت مداوم تعامل مستمر با ذینفعان و پاسخگویی به نگرانی های عمومی محقق می شود. مخاطبانی که به یک منبع اعتماد دارند در شرایط بحرانی نیز بیشتر تمایل دارند به پیام های آن منبع گوش دهند و آنها را بپذیرند.اعتمادسازی به نوبه خود قدرت «پیش دستی در روایت» نیز را تقویت می کند زیرا روایت های ارائه شده توسط منابع معتبر با سرعت و اثربخشی بیشتری پذیرفته و منتشر می شوند.

استفاده هوشمندانه از فناوری های نوین نیز در این منظومه سیاستی کلیدی است. هوش مصنوعی و تحلیل کلان داده ها ابزارهای قدرتمندی برای شناسایی و مقابله با اطلاعات نادرست هستند. این فناوری ها نه تنها در شناسایی اطلاعات نادرست موثرند بلکه می توانند الگوهای انتشار آنها را نیز پیش بینی کنند که به واسطه آن می توان اقدامات پیشگیرانه انجام داد. بهره گیری از این فناوری ها می تواند در بهینه سازی استراتژی های ارتباطی نیز موثر باشد. تحلیل کلان داده ها امکان درک عمیق تر از الگوهای رفتاری و ترجیحات اطلاعاتی مخاطبان را فراهم می کند. شکل گیری چنین بینشی به متولیان اطلاع رسانی امکان می دهد پیام های خود را با دقت بیشتری هدف گذاری و محتوایی متناسب با نیازها و نگرانی های خاص هر گروه از مخاطبان تولید کنند. همچنین استفاده از هوش مصنوعی در تولید محتوا می تواند سرعت و مقیاس اطلاع رسانی را به طور چشمگیری افزایش دهد. این امر به ویژه در شرایط بحرانی که زمان یک عامل حیاتی است اهمیت می یابد. با این حال باید توجه داشت که استفاده از این فناوری ها نیازمند نظارت دقیق انسانی است تا از دقت و اخلاقی بودن محتوای تولید شده اطمینان حاصل شود و همچنان اصل شفافیت و اعتمادسازی رعایت گردد.

آموزش سواد رسانه ای به مخاطبان نیز یکی از مهم ترین اولویت های سیاستگذاری رسانه ای در عصر پساحقیقت است. افراد با سواد رسانه ای بالاتر کمتر از دیگران اخبار جعلی را باور می کنند و بازنشر می دهند. به همین دلیل سرمایه گذاری در آموزش مخاطبان می تواند به طور قابل توجهی در کاهش آسیب پذیری جامعه در برابر اطلاعات نادرست موثر باشد. ارتقای سواد رسانه ای نه تنها به مخاطبان کمک می کند  اخبار جعلی را تشخیص دهند بلکه آنها را به مصرف کنندگان فعال و نقاد اطلاعات تبدیل می کند. وجود چنین مخاطبانی به ایجاد یک اکوسیستم اطلاعاتی سالم تر کمک می کند. این رویکرد پیشگیرانه در درازمدت می تواند بارِ مقابله با اطلاعات نادرست را از دوش سازمان ها و نهادهای رسمی بردارد و جامعه را در برابر تاثیرات مخرب اخبار جعلی مقاوم تر سازد. همچنین افزایش سواد رسانه ای می تواند به تقویت اعتماد عمومی به منابع معتبر اطلاعاتی منجر شود که این خود یکی از اولویت های اصلی ارتباطات در عصر پساحقیقت است.

یکی دیگر از چالش های مهم دوران پساحقیقت مسئله «حباب های اطلاعاتی» است. الگوریتم های شبکه های اجتماعی افراد را در معرض اطلاعاتی قرار می دهند که با باورهای آنها همخوانی دارد. این نقص سیستمی گاهی به تقویت دیدگاه های نادرست و مقاومت در برابر حقایق منجر می شود. در زمان بحران متولیان اطلاع رسانی باید استراتژی هایی برای شکستن این حباب ها و رساندن پیام به تمام گروه های مخاطب طراحی کنند. غلبه بر این حباب ها نیازمند رویکردی چندبعدی و خلاقانه است. برای این کار لازم است نقاط مشترک میان گروه های مختلف شناسایی شود و پیام های ارتباطی حول این نقاط شکل بگیرد. در عین حال طراحی کمپین های ارتباطی که از روایت های شخصی و تجربیات واقعی افراد استفاده می کنند هم می تواند تأثیر قوی تری خلق کند و احتمال نفوذ پیام به گروه های مختلف را افزایش دهد.

«روایت سازی عاطفی» نیز در این میان اهمیت ویژه ای دارد. در عصر پساحقیقت صرف ارائه اطلاعات خام و آمار و ارقام کافی نیست. پیام های ارتباطی باید با احساسات و ارزش های مخاطب پیوند بخورند وگرنه اثربخشی لازم را نخواهند داشت. این نوع روایت سازی در حقیقت پلی است میان داده های خام و تجربه انسانی. این رویکرد به ما امکان می دهد تا اطلاعات را در بافتی قرار دهیم که برای مخاطب ملموس و قابل درک است. به عنوان مثال در ارتباطات سلامت توصیه می شود که  به جای ارائه صرف آمار مبتلایان به یک بیماری  داستان های واقعی افرادی را روایت کنیم که با آن بیماری دست و پنجه نرم می کنند. این کار نه تنها اطلاعات را قابل فهم تر می کند بلکه حس همدلی را نیز در مخاطب برمی انگیزد. نکته مهم این است که روایت سازی عاطفی همواره باید در خدمت حقیقت باشد نه برای پنهان کردن آن. هدف ایجاد ارتباطی عمیق تر میان مخاطب و واقعیت است به گونه ای که اطلاعات نه تنها دریافت شوند بلکه درک و درونی شوند.

همچنین اهمیت «شفافیت پیش دستانه»  را نباید نادیده گرفت. اگر شما پیش از انتشار شایعات خودتان اطلاعات را منتشر کرده باشید – حتی اگر این اطلاعات منفی باشد – اعتماد بیشتری جلب کرده اید. این رویکرد که گاهی «واکسیناسیون اطلاعاتی» نامیده می شود می تواند مخاطبان را در برابر شایعات و اطلاعات نادرست آینده مقاوم تر کند. شفافیت پیش دستانه علاوه بر افزایش اعتماد به متولیان اطلاع رسانی امکان می دهد کنترل روایت را در دست بگیرند. این شیوه در عین حال به مرور زمان با مدیریت تدریجی انتظارات مخاطبان آنها را به سمت منابع رسمی و معتبر سوق می دهد. این کار مخاطبان را در برابر تاکتیک های فریب و دستکاری اطلاعات هم آگاه می کند و در نتیجه توانایی آنان در تشخیص اطلاعات نادرست و مقاومت در برابر آن را افزایش می دهد. شفافیت پیش دستانه به سازمان ها امکان می دهد تا از موضع قدرت و اعتماد به نفس عمل کنند که خود پیامی قوی به مخاطبان منتقل می کند و اعتبار سازمان را تقویت می نماید.

در نهایت ارتباطات بحران در عصر پساحقیقت نیازمند یک رویکرد چندبعدی خلاقانه و پویاست. در عصر پساحقیقت مدیریت ارتباطات بحران تنها به معنای انتقال اطلاعات نیست؛ بلکه نبردی مداوم برای صیانت از حقیقت در مواجهه با سیل عظیمی از اطلاعات نادرست یا گمراه کننده است. موفقیت در این نبرد نه تنها برای دولت یا سایر مراجع متولی بلکه برای سلامت افکار عمومی جامعه و دموکراسی حیاتی است. یک استراتژی ارتباطی درست در این شرایط باید بتواند به شکلی نوآورانه و توام با هوشیاری و سرعت پیام درست را در این محیط پیچیده و متغیر به گوش مخاطب برساند و از اعتماد عمومی محافظت کند.

*روزنامه نگار و پژوهشگر رسانه