جهان روی مدار کهنسالی – اکسکو

پیش بینی های بین المللی نشان از دو برابر شدن جمعیت سالمند جهان تا سال 2050  دارد. ایران هم از این امر مستثنی نیست، البته به گفته صاحب نظران این حوزه، روند پیری جمعیت در ایران کند است و طبق پیش بینی ها 5سال زمان دارد تا از سیاهچاله پیری جمعیت، نجات یابد.

به گزارش اکسکو، «شهروند» در گزارشی دو برابر شدن جمعیت سالمندان جهان تا سال 2050 و شرایط ایران را بررسی کرده و نوشته است: جمعیت، عنصری است که از بدو پیدایش انسان از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. با مدرن شدن جوامع، این عنصر اهمیت بیشتری پیدا کرد تا جایی که در دنیای مدرن امروزی، یکی از مولفه های قدرت به حساب می آید. درواقع در جهان کنونی، جمعیت و نیروی انسانی جوامع، به اندازه نیاز به منابع طبیعی و سرمایه اهمیت داشته که عامل اصلی تشکیل و بقای جوامع به شمار می آید. این در حالی است که پیش بینی ها از پیر شدن جمعیت جهان خبر می دهند.
طبق برآوردهای سازمان ملل، جمعیت سالمندان جهان از 727میلیون نفر سال 2020به یک میلیاردونیم نفر در سال 2050خواهد رسید. به عبارت ساده تر، جمعیت سالمندان جهان در سال 2050تقریبا دو برابر خواهد شد. یعنی سهم جمعیت 65سال و بالاتر جهان از 9,3درصد سال 2020به 16درصد در سال 2050 افزایش پیدا خواهد کرد.
براساس پیش بینی سازمان ملل متحد در سال 2050سهم جمعیت 60ساله و بیشتر 42کشور جهان بیشتر از سهمی خواهد شد که اکنون ژاپن به عنوان سالخورده ترین کشور دنیا دارد.

متهمان اصلی روند کاهشی نرخ رشد جمعیت؛ فردگرایی و فروپاشی خانواده

کاهش نرخ رشد جمعیت از چه زمانی شروع شد؟ پس از پایان جنگ جهانی دوم- یعنی بعد از دوم سپتامبر 1945و پایان جنگ جهانی دوم – جهانی سازی و توسعه اقتصادی در اولویت سیاست های کشورها قرار گرفت. در همین راستا بهره بردن از نیروی کار ارزان زنان، مطرح شد؛ عاملی که از همان دوره نرخ رشد جمعیت را به شکل چشمگیری کاهش داد. به باور جامعه شناسان در نزولی شدن نرخ رشد جمعیت، عوامل مختلفی دخیل بودند، البته به اعتقاد صاحب نظرانِ این عرصه، تمرکز بر فردگرایی، لذت جویی، آزادی های جنسی و فروپاشی خانواده را می توان به عنوان مهم ترین دلایل کاهش نرخ رشد جمعیت عنوان کرد. درواقع کاهش نرخ تولد در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، نگران کننده است. واقعیت امر این است که نرخ باروری در کشورهای فقیر بالاتر است؛ اما به دلیل میزان بالای مرگ ومیر مادران، نرخ زادوولد در این کشورها کاهش یافته است.

پیرترین ها؛ ژاپن، فرانسه و دانمارک

در سال 2020، سهم جمعیت 60ساله و بیشترِ ژاپن برابر 34,3درصد برآورد شد، البته کشورهایی مثل فرانسه با 21.22درصد سالمند، دانمارک 20.27، سوید 20.1، نروژ 19.95، اسپانیا 19.9، بلژیک 19.42، انگلستان 18.92 و هلند 18.84درصد نیز در رتبه های بالای سالمندترین کشورهای دنیا قرار دارند و اندکی پایین تر، آمریکا با 16.68درصد سالمند در رده چهل ودومین کشور سالمند دنیا قرار دارد. در بین کشورهای شرقی، کشورهایی که درآمد سرانه بالاتری دارند مانند روسیه با 15.59درصد جمعیت سالمند و چین با 13.15درصد سالمند، جزو کشورهای جوان محسوب نمی شوند. «شهلا کاظمی پور»، جمعیت شناس، معتقد است بسیاری از کشورهای اروپای غربی به مرحله سوم سالمندی رسیده اند. این عضو هیات علمی دانشگاه تهران با تاکید بر این مسیله که ژاپن طی 40-30سال اخیر شاهد رشد 27تا 28درصدی جمعیتش بوده است به «شهروند» می گوید: «کشورهای اروپایی هم در بازه 50-40سال اخیر به پیری جمعیت رسیده اند.»

کشورهای پیشرفته؛ پیشرو در پیری جمعیت

بنابر گفته های «کاظمی پور» همه کشورها در مسیر سالمندی جمعیت هستند، اما کشورهای پیشرفته، زودتر در این مرحله قرار گرفته اند و کشورهای در حال توسعه با شیب کندتری به سمت پیری جمعیت حرکت می کنند؛ ازجمله ایران.
 این جمعیت شناس، سالمندی جمعیت در جهان را مسیله ای قطعی می داند و می گوید: «سالمندی جمعیت اگر ادامه دار باشد منجر به کاهش جمعیت کشورها می شود، به همین منظور بسیاری از کشورها برای جلوگیری از این پدیده، سیاست های افزایش باروری و سیاست های مهاجرتی را اتخاذ کرده اند تا از شدت روند پیری جمعیت و در نهایت کاهش جمعیت شان جلوگیری کنند.» این عضو هیات علمی دانشگاه تهران ادامه می دهد: «کشورهایی که به سمت سالمندی می روند، نیروی کار کمتری دارند، بنابراین کشورهای توسعه یافته دو اقدام را در پیش گرفته اند. یکی جایگزین کردن رباط و تکنولوژی ارتباطی به جای نیروی انسانی و دیگری سیاست های مهاجرتی، تا به واسطه آنها کاهش نیروی انسانی شان را جبران کنند.»
 ایران در دوره میانسالی است
همانطور که گفته شد، ایران هم از مسیله پیری جمعیت مستثنی نیست. طبق آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال 1395، سهم جمعیت سالمندان 65سال و بالاتر 6,1درصد بوده است. همین مرکز پیش بینی کرده در سال 1415جمعیت سالمند در کشور به 11.0درصد برسد. به گفته «شهلا کاظمی پور»، جمعیت ایران در میانسالی است. بنابر نظر وی براساس شاخص پیری جمعیت، زمانی که 7درصد جمعیت، سالمند بالای 65سال باشد، جمعیت آن جامعه پیر محسوب می شود. این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه روند پیری جامعه ایران از سال 1400شروع شده است، می گوید: «سالمندی جمعیت سه مرحله دارد. مرحله اول زمانی است که 7تا 14درصد جمعیت جامعه ای سالمند هستند. اگر 14تا 21درصد جمعیت یک کشوری سالمند باشد، وارد مرحله دوم شده است. در مرحله سوم نیز باید 21درصد و بالاترِ جمعیت جامعه ای 65سال بیشتر داشته باشد.» به گفته این جمعیت شناس، طبق پیش بینی ها، ایران تا سال 1415به مرحله اول سالمندی جمعیت ورود پیدا می کند و تا سال 1425مرحله دوم را هم پشت سر خواهد گذاشت و بعد از آن وارد مرحله سوم خواهد شد.»

قبل از رسیدن به مرحله پیری جمعیت باید تدبیری اندیشید

«کاظمی پور»، در پاسخ به این سوال «شهروند» که آیا می توان گفت که شرایط سالمندی جمعیت در ایران در قیاس با کشورهای دیگر بهتر است یا خیر؟ می گوید: «کشورهای دیگر وقتی به مرحله پیری جمعیت رسیدند سیاست هایی اتخاذ کردند که برخی از این سیاست ها به نتیجه رسیدند و برخی خیر. ما هم قبل از رسیدن به مرحله پیری جمعیت باید سیاست هایی را اتخاذ و به اجرا بگذاریم تا روند پیری کندتر شود.»
این عضو هیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه باید از سیاست های موفق کشورهای دیگر بهره برد، ادامه می دهد: «سیاست سالمند فعال، یکی از سیاست های موفق در دنیا بوده است. برخی از کشورها از سالمندان شان در صحنه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و… بهره می برند. درواقع این قشر از جمعیت با توجه به تخصص و تجربه ای که دارد در فعالیت های مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و… مشارکت می کند. در این جوامع به سلامت روان، جسم و…. سالمندان توجه ویژه شده است.»

از امروز برای کاهش مرگ ومیر جوانان و کودکان برنامه ریزی کنیم

به گفته «شهلا کاظمی پور» سیاست افزایش باروری در اغلب کشورها پیاده شده است، هرچند به نتیجه رسیدن این سیاست هم بایدها و نبایدهایی دارد.
این جمعیت شناس یکی از سیاست هایی را که باید موردتوجه قرار گیرد، تلاش برای کاهش آمار مرگ ومیر جوانان و کودکان می داند و می گوید: «در کنار برنامه ریزی برای کاهش مرگ ومیر جوانان و کودکان باید نگاه ویژه به سیاست های مهاجرتی داشته باشیم چراکه متاسفانه ما نه تنها سیاست مهاجرتی نداریم بلکه در مقابل، مهاجرت فرستی هم داریم. یعنی خودمان نیروی متخصص تربیت می کنیم و به سایر کشورها می فرستیم!»  به باور «کاظمی پور» اگر جلوی مهاجرت فرستی گرفته نشود، تلاش ها برای افزایش باروری هم بی نتیجه خواهد ماند.

30سال آینده 25میلیون سالمند خواهیم داشت

او می گوید: «تا زمانی که زیرساخت های اجتماعی و اقتصادی تقویت نشود، تلاش برای بالا بردن نرخ باروری بی نتیجه است. چون بعد از 25، 30سال سرمایه گذاری روی یک نفر، فرد از کشور خارج می شود. درواقع در این پروسه ما برای کشورهای دیگر سرمایه گذاری کرده ایم.»  «کاظمی پور» با اشاره به اینکه 30سال آینده ایران 25میلیون سالمند خواهد داشت، می گوید: «چه نرخ باروری افزایش بیابد، چه نه، در 30سال آینده ما 25میلیون سالمند خواهیم داشت، بنابراین برای داشتن سالمند فعال باید از امروز برنامه ریزی برای بهداشت، تامین اجتماعی، اوقات فراغت، سلامت روان و جسم این بخش از جامعه داشته باشیم وگرنه با بحران جدی در این زمینه روبه رو خواهیم شد.»

قانون جوانی جمعیت چقدر موفق بوده؟

شاید به همین دلایل بود که قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در آبان 1400از سوی نمایندگان مجلس تصویب شد. هدف از تصویب این قانون افزایش وضعیت شاخص های جمعیتی کشور بود. قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت 73ماده و تبصره دارد که ازجمله مهم ترین موارد آن می توان به مرخصی هایی که برای پدر و مادر درنظر گرفته شده، اشاره کرد. تسهیلات ودیعه مسکن برای خانواده های دارای فرزند، دانشجویان متاهل، اِعطای 200متر زمین پس از تولد سومین فرزند که بعد از آبان 1400به دنیا آمده باشد، خودروی ایرانی به قیمت کارخانه پس از تولد دومین فرزند و همچنین تسهیلات ویژه بانکی از دیگر مواردی است که برای رشد جمعیت درنظر گرفته شده است، اما سوال اصلی این است که سیاست های جوانی جمعیت در ایران تا چه میزان به کند شدن روند پیری جمعیت کمک کرده است؟ سوالی که «شهروند» از «حجت الاسلام مهدی متقی فر»، مدیرکل دفتر برنامه ریزی و توسعه اجتماعی وزارت ورزش و جوانان داشت، اما متاسفانه بعد از روزها پیگیری و امروز و فردا کردن برای پاسخگویی ایشان به «شهروند» گفت: «خانم من درگیرم، اصلا فرصت ندارم.»!

 50درصد قانون جوانی جمعیت اجرایی شده است

اما «امیرحسین بانکی پور»، رییس کمیسیون مشترک جوانی جمعیت و حمایت از خانواده در پاسخ به این سوال به «شهروند» می گوید: «تا امروز 50درصد قانون جوانی جمعیت اجرایی شده است. اگر قانون جوانی جمعیت صددرصد اجرایی شود، می توانیم نرخ رشد جمعیت را به 2,5درصد برسانیم؛ برای این کار 5سال بیشتر فرصت نداریم.»  به گفته وی طبق برآوردها تا 2050یک سوم جمعیت مان پیر خواهند بود، البته اگر قانون جوانی جمعیت به خوبی اجرا شود، می توانیم تا حدودی این مسیله را مدیریت کنیم. بنابرنظر رییس کمیسیون مشترک جوانی جمعیت و حمایت از خانواده، در چند سال اخیر روند کاهشی نرخ رشد جمعیت متوقف شده است.

قانون جوانی جمعیت، خیلی قوی است
بنابر گفته های «امیرحسین بانکی پور» قانون جوانی جمعیت با وجود اینکه تنها 50درصد اجرایی شده، توانسته در 15استان کشور نرخ باروری را افزایش دهد. وی با اشاره به اینکه رشد جمعیت و جوانی جمعیت، امروز مسیله دنیا شده است، می گوید: «ما سعی کردیم تجربه های تمام کشورها را بررسی کرده و سپس قانون جوانی جمعیت را به تصویب برسانیم. قانون جوانی جمعیت از لحاظ جامعیت و توجه به همه ابعاد مسیله نسبت به آنچه در سایر کشورها رخ داده، خیلی قوی است.»
رییس کمیسیون مشترک جوانی جمعیت و حمایت از خانواده، با اشاره به اینکه در برنامه هفتم توسعه پیشنهاداتی داشتیم که سازمان برنامه و بودجه موافقت نکرد، به «شهروند» می گوید: «این سازمان جدیت لازم را نداشت، شاید برای اینکه هنوز تفکر تنظیم خانواده در آن قوی تر است یا هنوز متوجه خطر پیری جمعیت نشده اند.» وی ادامه می دهد: «مثلا اعطای خودرو جزو تسهیلاتی بود که تنها سال اول اجرایی شد، ولی بعد از آن متوقف یا بانک ها تسهیلاتی پرداخت می کردند که آن هم چندماهی است متوقف شده. به شخصه معتقدم چنین رفتارهایی اشتباه است و کمکی به اجرایی شدن این قانون نمی کند.»
پیری جمعیت سرنوشت حتمی جوامع پیشرفته و در حال توسعه است، اگرچه جوامع هرکدام به فراخور شرایط خود سیاست هایی برای فرار از این سرنوشت در پیش گرفته اند. ایران هم طی سال های گذشته سیاست ها و تسهیلاتی را مدنظر گرفت تا نرخ رشد جمعیت را صعودی کند تا در سایه آن روند پیری جمعیت کندتر شود. هم اکنون امیدها به اجرای صددرصدی طرح جوانی جمعیت است تا در 5سال آینده، ایران را از سیاهچاله پیری جمعیت نجات دهد.

بودجه 42هزار میلیارد تومانی جوانی جمعیت

طبق مصوبه مجلس برای اجرای قانون جوانی جمعیت، 42هزار میلیارد تومان، در بودجه 1403 درنظر گرفته شده است. بودجه اختصاصی درنظر گرفته شده برای «دبیرخانه ستاد حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» دو زیرمجموعه دارد؛ تمام بودجه ای که برای این ردیف آمده یک هزار و 700 میلیارد تومان است که تمام آن، بابت «ترویج فرهنگ فرزندآوری و اقدامات موثر در راستای جوانی جمعیت» خواهد بود. یک زیرمجموعه دیگر تحت عنوان «تدوین برنامه ساماندهی روش های جایگزین نوین در حوزه ناباروری ازجمله رحم اجاره ای، فریز تخمک، ساماندهی مراکز ارایه دهنده این خدمات» آمده که هیچ بودجه ای به آن  تعلق نگرفته است.

پیری جمعیت صدای ایلان ماسک و پاپ فرانسیس را هم درآورد

پیری جمعیت، بحرانی است که زنگ ها را برای همه جوامع به صدا درآورده است. اهمیت این مسیله تا جایی است که چهره های سیاسی، مذهبی و… هم واکنش نشان داده اند و به دنبال راهکاری برای مقابله با آن هستند.
پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک های جهان، یکی از این چهره های شناخته شده است. او خواستار توجه جدی دولت ها به سیاست های حمایتی در زمینه زادوولد و حمایت از خانواده شده و می گوید: «کمبود سگ های کوچک یا گربه وجود ندارد، کمبود کودک وجود دارد.» او هشدار داد اروپا در حال تبدیل شدن به قاره ای «پیر و خسته» است. ایلان ماسک هشدار داده جمعیت آمریکا رو به انقراض است و از مردم این کشور خواست تا برای مقابله با این بحران به فرزندآوری بیشتر روی آورند. او به تازگی با انتشار پستی در شبکه اجتماعی ایکس عنوان کرده جمعیت آمریکا در حال حرکت به سمت انقراض است. یکی از مشاوران نخست وزیر ژاپن هم گفته: «اگر این کشور نتواند کاهش نرخ زادوولد را که تهدیدی برای از بین بردن شبکه امنیت اجتماعی و اقتصادی است، کنترل کند از بین خواهد رفت.» ماساکو موری اعلام کرده اگر به همین منوال پیش برویم، کشور ناپدید خواهد شد. این مردم هستند که باید با این روند کنار بیایند و با آسیب های عظیمی روبه رو شوند. ولادیمیر پوتین، رییس جمهوری روسیه، نیز در سخنرانی ای در شورای جهانی خلق روسیه گفت: «خانواده های پرجمعیت باید به یک هنجار تبدیل شوند.»

 از معافیت های مالیاتی تا مرخصی بدون حقوق به پدربزرگ ها و مادربزرگ ها

امروز تمامی جهانیان به نقش مهم جمعیت پی برده و از خطرات پیری جمعیت آگاه هستند؛ بنابراین برای این کار دست به اقداماتی زده اند تا از آسیب های این پدیده اجتماعی بکاهند.
فرانسه، آلمان، انگلستان، روسیه و ژاپن سیاست هایی تشویقی همچون افزایش مرخصی زایمان زنان، مرخصی بدون حقوق به پدربزرگ ها و مادربزرگ ها برای نگهداری از نوه هایشان، کمک مالی به پدران و مادران شاغلی که به دلیل تولد فرزند خود یا مرخصی به واسطه نگهداری از فرزند برای مدتی دستمزد دریافت نکردند؛ تضمین امنیت شغلی پس از مرخصی های زایمان، کمک هزینه تحصیلی برای دانش آموزان، هدایای نقدی برای فرزندآوری، معافیت های مالیاتی، اهدای مسکن، کمک های بهداشتی و مراقبت هایی را در پیش گرفته اند تا پیری جمعیت شان را به تعویق بیندازند. البته کره جنوبی قصد دارد با راه اندازی قطارهای سریع السیر و انتقال جمعیت به خارج شهر، افراد بیشتری را خانه دار کرده و تشویق به ازدواج کند.

پایان خبر اکسکو

جهان روی مدار کهنسالی – اکسکو