پاسخ «اما و اگری» به شبهات آتشفشان های کشور در سایه نبود سامانه های پایش

دانشیار پژوهشکده علوم زمین با تاکید بر اینکه متاسفانه در نبود سامانه های پایش آتشفشان ها در ایران همه شبهات با اما و اگر پاسخ داده می شود، گفت: طرح پایش و مانیتورینگ رفتار آتشفشان های تفتان و بزمان در گذشته توسط پژوهشکده علوم زمین و مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی سیستان و بلوچستان تهیه و ارایه شده، اما متاسفانه تاکنون تامین اعتبار نشده است.

به گزارش اکسکو، وزنه ای در سطح زمین است که وقتی فعالیت می شود، به یک باره سنگ های گداخته درون خود را به بیرون پرت می کند، بسیار داغ است، بوی بدی دارد، چون گازهای سمی را به همراه دارد، سنگ های مذاب روی زمین جاری می شوند و با گذشت زمان، کوه های آتشفشانی را برای ما به یادگار می گذارند.

اینها توصیف آتشفشان ها هستند. آنها معمولا در نقاطی یافت می شوند که صفحه های سخت پوسته زمین ساخت، همگرا یا واگرایی دارند. وقتی تصمیم می گیرند فوران کنند و راز مگوی خود را با ما در میان بگذارند، وضعیت شومی را ایجاد می کنند، حتی ابزار آتش نشان ها هم کارساز نیست، تنها باید منتظر بود که گدازه ها راه به کجا باز می کنند.

یکی از بارزترین نمادهای آتشفشان کشور، «دماوند» است. مخروط دماوند قدیمی در حدود 450 هزار سال پیش در سمت شمال و شرق، دستخوش یک فروریزش مهیب و ویرانی بزرگ شد و بخش های دماوند قدیم از جاده هراز تا پناهگاه تخت فریدون، هویدا است و 100 هزار سال بعد از این فروپاشی، دماوند جدید با فوران هایی، آغاز و از 450 هزار تا 7 هزار سال قبل مخروط فعلی دماوند بر ویرانه های قبلی آن بر پا شد.

این گفته دکتر جمشید حسن زاده، محقق بخش علوم زمین شناسی و سیاره ای «موسسه فناوری کالیفرنیا» در گفت وگو با اکسکو، است و چنین ادامه می دهد: بر اساس شواهد، دماوند یک آتشفشان فعال است که زمان فوران آن مشخص نیست.

این محقق در پاسخ به این سوال که آیا آتشفشان دماوند بعد از فوران 7 هزار سال گذشته تاکنون فعالیت دیگری داشته است یا خیر، توضیح داد: اسطوره «دیو سپید» به این پرسش ربط پیدا می کند. این ارتباط از جمله در قصیده «دماوندیه» ملک الشعرای بهار منعکس شده است که می گوید: «ای دیو سفید پای در بند» و در آن از دماوند با عنوان «دیو سفید» یاد شده است.

حسن زاده توضیح می دهد که «بهار» این ارتباط را از شاهنامه فردوسی گرفته است؛ چراکه فردوسی در داستان لشکرکشی کیکاوس به مازندران می گوید دیو سفید با ایجاد ابری سیاه بر سر سپاهیان کیکاوس و فروریختن بارانی از سنگ به پاسداری از سرزمین مازندران می پردازد. شعر فردوسی حکایت از وقوع یک فعالیت آتشفشانی انفجاری دارد و می توان نتیجه گرفت این اسطوره ها سر نخ هایی برای رخداد یک آتشفشان احتمالا جوان تر از 7 هزار سال به ما می دهد. رخدادی که مردم شاهد آن بودند و سینه به سینه نقل کرده اند تا به فردوسی رسیده و او از آن به زیبایی در شاهنامه سخن گفته است.

وی با بیان اینکه استدلال من این است که فعالیت آتشفشانی انفجاری منعکس شده در اسطوره دیو سفید، 2 تا 3 هزار سال پیش باید باشد، یادآور شد: برای یافتن خاکستر مربوط به این فعالیت اخیر نمی توان تنها به مخروط دماوند بسنده کرد، بلکه باید در جاهای دیگری مانند دریاچه های اطراف جستجو کرد.

حسن زاده، «فیروزکوه»، «آمل» و «نکا» را از مناطق مناسب برای یافتن لایه های جوان تر دماوند دانست و افزود: در حفاری چاه های آب در ناحیه «نکا» قطعات «پامیس» داخل رسوبات جوان یافت شده است و به نظر می رسد این پاره سنگ ها با جریان آب و فرسایش خاک به اینجا رسیده باشند، اما آنها هنوز مورد سن یابی قرار نگرفته اند.

محقق موسسه فناوری کالیفرنیا دریاچه «تار» در 10 کیلومتری شرق دماوند را از مناسب ترین مناطقی دانست که خاکستر حاصل از فوران های انفجاری دماوند می تواند در آن نهشته شده و محفوظ مانده باشند و بر ضرورت انجام حفاری در این دریاچه تاکید کرد.

آتشفشان تفتان و شایعه هایش

تفتان از دیگر آتشفشان های نیمه فعال کشور و در منطقه جنوب شرقی ایران است که در شهرستان خاش استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. این کوه با ارتفاع 3941 متر از سطح دریا بلندترین کوه بلوچستان است که از سه دهانه آتشفشانی این کوه همواره بخار گوگرد خارج می شود.

در خرداد ماه سال 96 بوی بدی در فضای شهر خاش، منتشر شد که آن را منتسب به فعالیت آتشفشانی تفتان دانستند، ولی مطالعات انجام شده از سوی محققان این حوزه، ادعا را رد کرد.

آخرین شایعه درباره این غول خفته خبری بود که در بهمن سال گذشته بود که چند شهروند با ارسال تصاویری از کوه تفتان در شهرستان خاش، از افزایش فعالیت این آتشفشان و خروج دود غلیظ از آن خبر دادند.

این شهروندان عنوان کردند که صدها دریچه خروجی گاز گوگرد در این کوه ایجاد شده و این موضوع باعث نگرانی هموطنان شد.

جلیل قلمقاش، دانشیار پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور در گفت وگو با اکسکو، گفت: کوه تفتان یکی از آتشفشان های نیمه فعال کشور است که آخرین فوران این آتشفشان در سال های 1349 تا 1350 بوده است.

دانشیار پژوهشکده علوم زمین، یادآور شد: افزایش گازهای خروجی در فصل زمستان از این آتشفشان به دلیل افزایش بارش و نفوذ آب به داخل این سامانه آتشفشانی و افزایش بخار طبیعی است. به این صورت که شدت خروج این گازها که بخش بزرگی از آنها بخار آب است، در فصل های پر بارش به دلیل نفوذ آب های جوی بیشتر به داخل سامانه آتشفشان افزایش می یابد.

وی اضافه کرد: در این راستا به منظور بررسی و ارزیابی وضعیت این آتشفشان بر اساس آخرین مطالعات و همچنین بررسی داستان افزایش گازهای خروجی بر اساس داده های علمی مطالعات میدانی را اجرایی کردیم.

قلمقاش افزود: هرچند شایعاتی در مورد فعالیت آتشفشانی تفتان در سال های 1349 تا 1350 وجود دارد، ولی مستندات علمی برای آن گزارش نشده است. بر اساس نتایج سن سنجی ایزوتوپی من و همکاران (2019) به نظر می رسد فعالیت ماگمایی بزمان جوان تر از فعالیت های ماگمایی آتشفشان تفتان هستند.

این دانشیار پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی، خاطر نشان کرد: در اطراف تفتان «دودخان» یا گازفشان و چشمه های آبگرم وجود دارد که هر دو نشانه های وجود مخزن ماگمایی در عمق آتشفشان تفتان هستند.

چند مورد درباره فیلم های منتشر شده از تفتان

دکتر قلمقاش گفت: چند نکته درباره فیلم های منتشر شده از آتشفشان تفتان قابل تامل است؛

1) مشاهده گازهای خروجی از فاصله دور ارتباط مستقیم با جهت باد داشته و با تغییر شدت و جهت آنها، تظاهر آنها در آسمان تغییر می کند. معمولا در ایستگاه های پایش از موقعیت ثابت، شدت خروج آنها را رصد و ثبت می کنند که بر اساس آن می توان تغییر واقعی آنها را بررسی کرد.

2) بررسی فیلم های سال های گذشته دودخان ها با فیلم های جدید که از نزدیک، دودخان ها را نشان می دهد، نشانگر فعالیت تقریبا مشابه و عدم تغییر شدت آنهاست. در سال های اخیر در راس آتشفشان تفتان (قله جنوبی) ده ها دودخان یا گازفشان کوچک و بزرگ فعال بوده است که مقایسه فیلم های قدیمی و فیلم اخیر نشانگر عدم تغییر قابل توجه گازفشان هاست.

3) شدت خروج این گازها که بخش بزرگی از آنها بخار آب است، در فصل های پر بارش به دلیل نفوذ آب های بیشتر جوی به داخل سامانه آتشفشان افزایش می یابد.

4) بررسی موقعیت داده های در دسترس لرزه ای در ماه های اخیر نیز نشانگر عدم فعالیت لرزه ای در منطقه است.

دانشیار پژوهشکده علوم زمین اظهار کرد: به این ترتیب می توان تایید کرد که رفتار آتشفشان تفتان نسبت به ماه های گذشته تغییر محسوسی نداشته است.

وی ادامه داد: بیشتر آتشفشان های فعال و خفته در جهان دارای سامانه های پایش یا مانیتورینگ هستند که در آنها معمولا رفتار آتشفشان مشاهده و ثبت می شود. در این ایستگاه های پایش با استقرار سامانه های مختلف، ویژگی های مختلف آتشفشان همچون گازهای خروجی (دما، ترکیب و شدت)، چشمه های آب گرم، فعالیت های لرزه ای و … با عدد و ارقام بررسی و ثبت می شوند.

قلمقاش افزود: لذا به هنگام وقوع نشانه هایی از فعالیت، با بررسی پارامترهای مختلف می توان اثبات کرد که فعالیت سامانه آتشفشان در طی روزها یا ماه های اخیر تغییر کرده است یا نه؟

وی خاطرنشان کرد: متاسفانه در نبود سامانه های پایش آتشفشان ها در ایران همه شبهات با اما و اگر پاسخ داده می شود. طرح پایش و مانیتورینگ رفتار آتشفشان های تفتان و بزمان در گذشته توسط پژوهشکده علوم زمین و مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی سیستان و بلوچستان تهیه و ارایه شده، اما متاسفانه تاکنون تامین اعتبار نشده است.

پایان خبر اکسکو