وضعیت کنونی حمام قبله

اگه دنبال این هستید که بدونید حمام قبله تهران الان در چه وضعیه، باید بگم متاسفانه این بنای تاریخی ارزشمند و زیبا از سال ۱۳۹۸ تا امروز تعطیل مونده و حال و روز خوشی نداره. حمام قبله، یا همون حمام خانم که خیلی ها با این اسم می شناسنش، دیگه اون گرمابه پر رفت و آمد گذشته نیست و متاسفانه داره ذره ذره رو به فراموشی و تخریب میره. این مقاله قراره بهتون بگه الان دقیقاً چی به سر این میراث ارزشمند اومده و چرا اینطوری شده.

تهران، این شهر پرهیاهو و مدرن، لابه لای کوچه پس کوچه های قدیمی اش، کلی گنجینه پنهون داره که هر کدومشون قصه ای از گذشته رو تعریف می کنن. یکی از این گنجینه ها، حمام قبله است؛ جایی که زمانی پاتوق اهالی محله دولاب بوده و داستان ها زیر طاق هایش موج می زده. اما حالا، وقتی به سراغش می ری، با یه در بسته و کلی سوال تو ذهنت برمی گردی. حیف نیست که همچین بنایی که می تونه بخشی از شناسنامه تهران باشه، اینطور به حال خودش رها بشه؟ اینجا قراره مفصل براتون بگم چه بلایی سرش اومده و چرا دیگه نمی تونیم ازش بازدید کنیم.

حمام قبله: گذشته ای با ابهت، امروزی پر از سوال

حمام قبله، یا همون حمام خانم و گرمابه قبله، اسم هایی هستن که وقتی اسمش میاد تو ذهنمون شکل می گیره. این بنا درست تو دل محله قدیمی و بااصالت دولاب تهران، توی بازارچه نایب السلطنه، نبش خیابان گلشن، خودنمایی می کنه. اگرچه شاید حالا دیگه کمتر کسی از وجودش خبر داشته باشه، اما یه زمانی برای خودش برو بیایی داشته. این حمام تو سال ۱۳۸۲ با شماره ۱۰۴۱۱ تو لیست آثار ملی ایران ثبت شده که یعنی از نظر قانونی یه جایگاه ویژه ای داره و باید حسابی ازش مراقبت بشه. اما خب، همیشه اون چیزی که تو قانون نوشته شده با واقعیت یکی نیست و حمام قبله هم مثال بارز این موضوعه.

معرفی مختصر بنا و شناسنامه تاریخی؛ از صفویه تا قاجار؟

داستان بانی این حمام هم خودش جالبه و پر از اما و اگر. روایت ها میگن که این حمام به دستور خانم خواهر شاه طهماسب صفوی ساخته شده. یعنی تقریباً برمی گرده به دوران صفویه، اون هم درست زمانی که شاه طهماسب داشت دور تهران حصار می کشید و مقدمات آبادانی شهر رو فراهم می کرد. خانم، علاوه بر حمام، کارهای خیر دیگه ای مثل ساختن تکیه و مدرسه رو هم تو تهران انجام داده که نشون میده چقدر به آبادانی این شهر اهمیت می داده. اما اینجا یه ابهام تاریخی وجود داره: آیا این بنایی که الان ما به اسم حمام قبله می شناسیم، همون حمام اصیل صفویه است یا اینکه تو دوره قاجار کلاً یه بنای جدید جایگزینش شده؟

بعضی از مورخان میگن که حمام اصلی خانم یه جای دیگه بوده و سال ها پیش تخریب شده. و این بنای فعلی، یه گرمابه قاجاریه که بعداً به اشتباه به اسم حمام خانم شناخته شده. دلیلشون هم اینه که معماری بنا کاملاً قاجاریه و با سبک صفویه خیلی فرق داره. اما در مقابل، یه عده دیگه هم اعتقاد دارن که این همون بنای صفویه است که تو دوره قاجار حسابی مرمت و بازسازی شده و به خاطر همینم هست که سبک قاجاری به خودش گرفته. راستش رو بخواهید، اینقدر ابهام و حرف و حدیث زیاده که دقیقاً نمیشه با قاطعیت گفت کدوم یکی درسته. ولی هر چی که هست، این بنا حالا به اسم حمام قبله شناخته میشه و هر تاریخی هم که داشته باشه، الان بخشی از هویت تهران قدیمه و باید قدرش رو دونست.

معماری و زیبایی های از دست رفته؛ فقط خاطره ها مانده اند

حمام قبله، حتی با همین وضع خرابش، هنوز هم نشانه هایی از معماری قاجاری رو تو خودش داره. یه زمانی این حمام، مثل بقیه گرمابه های قدیمی، بخش های مختلفی مثل ورودی، سربینه (جای رخت عوض کردن و آماده شدن برای حمام)، گرمخانه (جای اصلی حمام کردن) و تون یا آتش خانه (محل گرم کردن آب حمام) داشته. مهم ترین چیزی که تو معماریش به چشم می خورد، رعایت اصل قرینگی بود؛ یعنی همه بخش ها با هم هماهنگ بودن و یه تعادل بصری بی نظیر رو ایجاد می کردن. پلانش مستطیلی بوده و بخش های داخلی اش مربع شکل.

حمام قبله، آینه ای از معماری قاجاری، زمانی با کاشی کاری های لاجوردی اش دلبری می کرد؛ اما امروز، تنها رد پایی از آن شکوه باقی مانده است.

یکی از قشنگی های حمام های قدیمی، تزئینات کاشی کاری شون بود. حمام قبله هم از این قاعده مستثنا نبوده و سردرش با کاشی های گل و بته ای تزئین شده بود که رنگ لاجوردی اش با اکسید کبالت ساخته می شد و حسابی چشم نواز بود. اما خب، حالا بخش زیادی از این کاشی ها از بین رفته یا زیر لایه های سیمانی و مرمت های غیراصولی پنهان شدن. قسمت زنانه حمام هم که کلاً از بین رفته و جاش یه ساختمان مسکونی بالا رفته. حتی آجرفرش های قدیمی هم جاشون رو به موزاییک دادن و مساحت حمام هم از ۳۰۰ مترمربع به ۲۰۰ متر رسیده. گنبد باابهتش هم حذف شده و سقفش دیگه اون شکل قدیم رو نداره. واقعاً دیدن این همه تغییر و تخریب تو یه بنای تاریخی، دل آدم رو به درد میاره. انگار که تکه تکه از حافظه شهرمون دارن پاک میشن.

حتی بخش های مهمی مثل خزینه (حوض آب گرم)، نظافت خانه و دوش خانه ها هم از بین رفتن و دیگه کاربری ندارن. تون یا همون آتش خانه هم که زمانی با ذغال کار می کرده و آب حمام رو گرم می کرده، الان دیگه کاربردی نداره و با گازکشی منطقه جایگزین شده. خلاصه بگم، هر چی از اون ابهت و قشنگی بوده، یا از بین رفته یا زیر لایه های جدید پنهان شده. این وضعیت، نشون دهنده یه بی توجهی عمیقه که باعث شده این بنای زیبا، به سمت نابودی کامل بره.

وضعیت کنونی حمام قبله: رها شده و رو به فراموشی

خب، می رسیم به قسمت اصلی بحثمون: وضعیت فعلی حمام قبله. اینجا دیگه خبری از شکوه و زیبایی گذشته نیست. چیزی که می بینیم، یه بنای فرسوده، آسیب دیده و فراموش شده است که هر لحظه ممکنه بخش های بیشتری ازش فرو بریزه.

آیا حمام قبله باز است؟ جوابی تلخ اما واقعی

اجازه بدید خیلی رک و راست بگم: خیر، حمام قبله برای بازدید باز نیست. این حمام از بهار سال ۱۳۹۸، یعنی چیزی حدود ۵ ساله که به طور کامل تعطیل شده و تا به امروز هیچ اقدامی برای بازگشایی و مرمتش انجام نشده. پس اگه قصد بازدید از این بنای تاریخی رو دارید، باید بگم متاسفانه فعلاً امکانش وجود نداره. دلیل اصلی این تعطیلی هم خیلی واضحه: فرسودگی شدید بنا و عدم رسیدگی و مرمت به موقع. مسئولان میراث فرهنگی، یا مالک، یا هر دو طرف، گویا اراده جدی برای نجات این اثر از خودشون نشون ندادن و نتیجه اش شده همین وضعیتی که الان می بینیم.

وضعیت فیزیکی بنا: نفس های آخر یک تاریخ

وقتی نزدیک حمام قبله بشی، می فهمی که داستان تعطیلیش فقط یه تعطیلی ساده نیست؛ بلکه نشون دهنده یه فاجعه برای یه بنای تاریخیه. دیوارهای بنا ترک های عمیق و جدی برداشته اند، سکوهایی که زمانی جای نشستن و استراحت بودن، الان رو به تخریب و فروپاشی هستن. زیربنای حمام هم حسابی آسیب دیده و بخش های سنتی و حیاتی مثل خزینه و نظافت خانه به طور کامل از بین رفته اند. حتی گفته میشه که در قسمت زنانه حمام، یک ساختمان مسکونی جدید ساخته شده که این خودش عمق فاجعه رو بیشتر نشون میده. یعنی نه تنها مرمت و بازسازی نشده، بلکه بخش هایی از اون تغییر کاربری هم داده شده.

علاوه بر این، عوامل طبیعی مثل رطوبت و فرسایش ناشی از گذر زمان، در کنار عوامل غیرطبیعی مثل عدم نگهداری صحیح و بی توجهی، باعث شدن روند تخریب این حمام حسابی سرعت بگیره. این فقط یه ساختمان نیست که داره خراب میشه؛ این یه بخش از حافظه تاریخی شهرمونه که داره از بین میره. حسرت اینکه یه بنای اینقدر باارزش، اینطوری جلوی چشممون از دست بره، واقعاً دردناکه. انگار دارن نفس های آخرش رو می کشه و هیچ کس هم برای نجاتش کاری نمی کنه.

چالش های حقوقی و مالی: دست و پنجه نرم کردن با بی توجهی

یکی از بزرگترین مشکلات حمام قبله، عدم تخصیص بودجه برای مرمت اونه. با اینکه این بنا تو فهرست آثار ملی ثبت شده، اما متاسفانه بودجه ای برای بازسازی و حفظش در نظر گرفته نشده. مالک فعلی حمام، خانواده بادامی هستن که گویا برای مرمت با میراث فرهنگی به توافق نرسیدن. پیشنهادهای میراث فرهنگی هم به نتیجه ای نرسیده و در نهایت، این بنای ارزشمند بین این دو جابجا شده و هیچ کس هم مسئولیت کامل رو به عهده نمی گیره.

نه میراث فرهنگی به اندازه کافی مسئولیت پذیر بوده و نه مالک تونسته اقدامی جدی انجام بده. این کشمکش ها و بی تفاوتی ها، حمام قبله رو به این روز انداخته. انگار که هیچ اراده جدی برای احیا و نجات این بنا وجود نداره. این وضعیت واقعاً ناامیدکننده ست، چون وقتی یه اثر ملی ثبت میشه، باید انتظار داشت که حداقل حمایت های مالی و حقوقی لازم برای حفظش فراهم بشه، نه اینکه به حال خودش رها بشه تا به دست تخریب کامل سپرده بشه.

گشتی در اطراف حمام قبله؛ تهران همیشه دیدنی دارد

حتی اگه نتونی وارد حمام قبله بشی و از نزدیک ببینیش، باز هم رفتن به اون منطقه ارزشش رو داره. محله دولاب و بازارچه نایب السلطنه، خودشون یه گالری زنده از تاریخ تهران هستن. قدم زدن تو این کوچه ها و دیدن بناهای قدیمی، حال و هوای خاصی داره و می تونه شما رو به گذشته های دور تهران ببره. پس اگه هوس یه تهران گردی تاریخی به سرت زد و خواستی حمام قبله رو از نزدیک ببینی، میتونی از این فرصت استفاده کنی و جاهای دیدنی اطرافش رو هم کشف کنی.

آدرس دقیق و مسیرها: چطور به نزدیکی حمام قبله برسیم؟

برای اینکه به حمام قبله برسی، باید به خیابان پانزده خرداد بری. از اونجا وارد بازارچه نایب السلطنه میشی و دقیقاً نبش خیابان گلشن، حمام قبله رو پیدا می کنی. نگران دسترسی هم نباش، چون مسیرهاش راحته:

• مترو: نزدیک ترین ایستگاه مترو، ایستگاه پانزده خرداد (خط ۱ مترو) هست. از اونجا می تونی با یه پیاده روی کوتاه به بازارچه برسی.
• اتوبوس: پایانه ناصرخسرو هم به این منطقه نزدیکه و ایستگاه اتوبوس مسجد امام حسن مجتبی هم در نزدیکی حمام قرار داره.

پس حتی اگه با ماشین شخصی هم نری، دسترسی به این منطقه راحته و میتونی با وسایل حمل و نقل عمومی خودت رو برسونی و یه گشت و گذار تو دل تاریخ تهران داشته باشی.

جاهای دیدنی اطراف: وقتی حمام قبله بسته است، کجا برویم؟

همونطور که گفتم، این منطقه از تهران پر از جاهای دیدنی دیگه است که می تونن حسابی سرگرمت کنن و تجربه یه سفر تاریخی جذاب رو بهت بدن:

1. کاخ گلستان: این کاخ بی نظیر که زمانی ارگ سلطنتی تهران بوده، فاصله اش تا حمام قبله حدود ۱.۷ کیلومتره. اگه ترافیک نباشه، با ماشین یه ربع راهه. دیدن معماری و تزئینات بی نظیر کاخ گلستان که از دوره قاجار به یادگار مونده، واقعاً دیدنیه و ارزشش رو داره.
2. امامزاده یحیی: این امامزاده که گفته میشه نسبش به امام چهارم شیعیان برمی گرده، فقط حدود یک کیلومتر با حمام قبله فاصله داره. می تونی از طریق خیابان جمشیدپور یا از همون خیابان پانزده خرداد و بازارچه نایب السلطنه پیاده بری. صحن بزرگ و تزئینات زیبای مسجد و حرمش، فضای معنوی و آرامش بخشی داره.
3. کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس: این کلیسا که حدود ۳۰۰ سال قدمت داره و مربوط به دوره زندیه است، در فاصله یک کیلومتری حمام قبله قرار داره. می تونی از طریق خیابان گلشن با کمتر از یه ربع پیاده روی بهش برسی. این کلیسا مخصوص ارمنیانی بوده که در اون زمان در دروازه شاه عبدالعظیم زندگی می کردن و نقاشی های دیواریش واقعاً زیبا و دیدنیه.
4. حمام چال بازار: اگه حمام گردی رو دوست داری، می تونی به حمام چال بازار هم سری بزنی که تو محله قدیمی بازار تهران و نزدیک بازار مسگرهاست. فاصله اش با حمام قبله حدود ۲.۳ کیلومتره و با ماشین حدود ده دقیقه راهه. دیدن یه حمام قدیمی دیگه، شاید بتونه حس کنجکاوی ات رو تا حدی ارضا کنه.

محله دولاب و بازارچه نایب السلطنه، واقعاً پر از بناهای تاریخی و کوچه های بافت قدیمیه که هر کدومشون یه دنیا حرف برای گفتن دارن. پس حتی اگه حمام قبله هم بسته بود، می تونی حسابی تو این منطقه بگردی و از دیدن تهران قدیم لذت ببری.

آینده حمام قبله: ندای امید یا زنگ خطر؟

دیدن حمام قبله در وضعیت کنونی اش، واقعاً قلب آدم رو به درد میاره. این بنا نه تنها یه حمام قدیمی نیست، بلکه یه بخش مهم از حافظه و هویت تهرانه که داره ذره ذره از بین میره. اما آیا امیدی هست؟ آیا میشه این بنا رو از نابودی کامل نجات داد؟

ضرورت مرمت و بودجه: وقت برای از دست دادن نداریم

اولین و مهم ترین قدم برای نجات حمام قبله، مرمت اضطراری و تخصیص بودجه کافی برای اونه. این بنا در وضعیت بحرانی قرار داره و هر لحظه ممکنه بخش های بیشتری ازش فرو بریزه. اگه الان اقدام جدی نشه، شاید دیگه هیچ وقت فرصتی برای احیای اون باقی نمونه. اهمیت جلوگیری از تخریب کامل این بنا، فراتر از یک بحث مالیه؛ این یک بحث هویتیه. با از دست دادن هر اثر تاریخی، بخشی از هویت و ریشه های فرهنگیمون رو هم از دست میدیم. پس باید فوراً یه فکری به حالش کرد و بودجه لازم رو برای بازسازی و استحکام بخشی اش فراهم آورد.

مسئولان و نهادهای مربوطه، از جمله سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، باید مسئولیت پذیری بیشتری از خودشون نشون بدن. دیگه وقت از دست دادن نیست. حمام قبله فریاد کمک می طلبه و این فریاد رو باید شنید و بهش پاسخ داد. ثبت یک بنا در فهرست آثار ملی، فقط یک عنوان نیست، بلکه یک مسئولیت بزرگه که باید بهش عمل کرد.

راه حل ها و مشارکت ها: دست به دست هم دهیم به مهر…

نجات حمام قبله، نیاز به یه عزم ملی و همکاری همه جانبه داره. این کار فقط از عهده یه سازمان یا یه خانواده برنمیاد. راهکارهای مختلفی برای احیای این بنا وجود داره که باید بهشون فکر کرد:

• مشارکت نهادهای دولتی و بخش خصوصی: میراث فرهنگی، شهرداری، و حتی بخش خصوصی می تونن دست به دست هم بدن و با سرمایه گذاری مشترک، حمام رو بازسازی کنن. شاید بشه مثل خیلی از بناهای تاریخی دیگه، بعد از مرمت، کاربری دیگه ای براش تعریف کرد.
• بررسی تغییر کاربری پایدار: بعد از مرمت، میشه به این فکر کرد که حمام قبله رو به چی تبدیل کنیم که هم حفظ بشه و هم بتونه درآمدزایی داشته باشه تا هزینه های نگهداریش تامین بشه. مثلاً میشه بهش کاربری موزه (موزه حمام های قدیمی تهران)، مرکز فرهنگی، یا حتی یه نمایشگاه صنایع دستی با تم سنتی داد. اینطوری هم بنا حفظ میشه و هم به پویایی اقتصادی و فرهنگی منطقه کمک می کنه.
• نقش فعالان مدنی و کمپین های حمایت از میراث فرهنگی: گروه های مردمی و فعالان میراث فرهنگی، با اطلاع رسانی و آگاهی بخشی، می تونن فشار بیشتری رو به مسئولان وارد کنن و جامعه رو نسبت به اهمیت این بناها حساس کنن. همین کمپین ها هستن که میتونن بارها و بارها این موضوع رو مطرح کنن تا شاید بالاخره یه گوش شنوایی پیدا بشه.

یادتون باشه، وقتی مردم یک شهر از میراثشون دفاع کنن، کمتر پیش میاد که مسئولان بتونن نسبت به اون بی تفاوت باشن. پس نقش ما به عنوان شهروند، در آگاهی بخشی و مطالبه گری، خیلی پررنگه.

چشم اندازی مبهم: اما امید هست!

با این وضعیت موجود، چشم انداز حمام قبله واقعاً مبهمه. نگرانی از ادامه روند تخریب و فراموشی این اثر ملی، یه واقعیت تلخه. اما ناامیدی هم راه چاره نیست. همیشه یه کورسوی امید وجود داره. امید به اینکه بالاخره یه روزی، اراده جدی برای حفظ این بنای ارزشمند شکل بگیره. امید به اینکه نسل های آینده، به جای خرابه های حمام قبله، یه موزه زیبا یا یه مرکز فرهنگی پر جنب و جوش رو ببینن که قصه تاریخ تهران رو براشون تعریف می کنه.

نجات حمام قبله فقط نجات یه ساختمان نیست؛ نجات یه بخش از خاطرات جمعی ماست. نجات یه تکه از شناسنامه تهرانه. باید امیدوار بود و برای این امید، تلاش کرد. شاید اگه همه با هم، صداهامون رو بلندتر کنیم و خواستار نجات این بنا باشیم، این میراث ارزشمند هم بتونه نفس تازه ای بکشه و از مرگ حتمی نجات پیدا کنه.

نتیجه گیری

حمام قبله تهران، امروز نمادی از بی توجهی به میراث فرهنگی و معماری یک شهره. این بنا که زمانی قلب تپنده محله دولاب و بازارچه نایب السلطنه بود، حالا به دلیل فرسودگی شدید، عدم تخصیص بودجه و بی تفاوتی های مختلف، تعطیل و رو به تخریب کامل داره. از بهار ۱۳۹۸ تا همین الان که داریم صحبت می کنیم، درهای این حمام به روی هر بازدیدکننده ای بسته است و فقط میشه حسرت شکوه گذشته اش رو خورد.

وضعیت فیزیکی بنا بحرانیه؛ دیوارهایش ترک خورده، سکوهایش از بین رفته، و حتی بخش هایی از آن تخریب شده و جای خود را به ساخت و سازهای جدید داده. چالش های حقوقی و مالی بین مالک و میراث فرهنگی هم مزید بر علت شده و تا الان هیچ راهکاری برای احیای این بنا به نتیجه نرسیده. این در حالی است که حمام قبله با شماره ملی ثبت شده و باید از آن به طور ویژه مراقبت می شد.

اما نباید ناامید شد. نجات حمام قبله، فراتر از یک بازسازی ساده است؛ این حفظ بخشی از حافظه تاریخی شهر تهران، و انتقال آن به نسل های آینده است. نیاز به اقدام فوری و مؤثر از سوی مسئولین، نهادهای دولتی، بخش خصوصی، و البته مشارکت فعال شهروندان و دوستداران میراث فرهنگی، بیش از هر زمان دیگری احساس می شود. باید برای تخصیص بودجه، مرمت اضطراری، و بررسی کاربری های پایدار برای این بنای ارزشمند، تلاش کرد. امید است که با عزم جمعی، این میراث با ارزش از گرداب فراموشی و تخریب نجات پیدا کند و دوباره بتواند قصه های خود را برای شهروندان تعریف کند.