نمایه اسکوپوس چیست

اسکوپوس یک پایگاه اطلاعاتی بزرگ و جامع استنادی و چکیده‌نویسی است که توسط الزویر ارائه می‌شود. این نمایه مقالات علمی مجلات کنفرانس‌ها و کتاب‌ها را پوشش داده و ابزاری کلیدی برای جستجو رصد استنادات و ارزیابی پژوهش‌هاست.

این پایگاه داده بین‌المللی به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع اطلاعاتی برای جامعه علمی و پژوهشگران شناخته می‌شود. اسکوپوس با نمایه‌سازی طیف وسیعی از نشریات علمی امکان دسترسی به جدیدترین یافته‌های پژوهشی را فراهم کرده و به محققان کمک می‌کند تا جایگاه نشریات و میزان تأثیرگذاری پژوهش‌ها را ارزیابی کنند. استفاده از این نمایه در فرآیندهای ارزیابی علمی و انتخاب مجله برای انتشار مقاله اهمیت بالایی دارد.

اسکوپوس (Scopus) یک پایگاه داده استنادی و چکیده‌نامه است که در سال ۲۰۰۴ توسط انتشارات بین‌المللی الزویر (Elsevier) راه‌اندازی شد. هدف اصلی این نمایه فراهم کردن دسترسی جامع به ادبیات علمی و پژوهشی در سراسر جهان است. اسکوپوس طیف وسیعی از رشته‌های دانشگاهی شامل علوم فناوری پزشکی علوم اجتماعی هنر و علوم انسانی را پوشش می‌دهد و ابزاری قدرتمند برای محققان دانشجویان کتابداران و نهادهای پژوهشی جهت جستجوی مقالات پیگیری استنادات و ارزیابی تأثیرگذاری پژوهش‌ها و نشریات محسوب می‌شود.

محتوای نمایه‌شده در پایگاه اسکوپوس بسیار متنوع است و انواع مختلفی از انتشارات علمی را در بر می‌گیرد. بخش عمده‌ای از محتوا شامل مقالات منتشر شده در مجلات علمی داوری‌شده است که ستون فقرات پژوهش‌های آکادمیک را تشکیل می‌دهند. علاوه بر مجلات اسکوپوس مجموعه‌ مقالات کنفرانس‌ها (Conference Proceedings) را نیز نمایه‌سازی می‌کند که برای رشته‌هایی مانند مهندسی و علوم کامپیوتر بسیار حیاتی هستند. همچنین کتاب‌های علمی و مجموعه‌ کتاب‌ها (Book Series) از ناشران معتبر و برخی از نشریات تجاری (Trade Publications) با محتوای علمی مرتبط نیز در این پایگاه قابل دسترسی هستند. این پوشش گسترده امکان یک مرور جامع بر ادبیات موضوعی را برای کاربران فراهم می‌آورد.

پایگاه Scopus ویژگی‌های متعددی را برای کاربران خود ارائه می‌دهد که فرآیند جستجو تحلیل و ارزیابی پژوهش را تسهیل می‌کند. از جمله این ویژگی‌ها می‌توان به قابلیت جستجوی پیشرفته با فیلترهای متنوع (مانند نویسنده وابستگی سازمانی عنوان مجله سال انتشار کلمات کلیدی و…) امکان پیگیری استنادات مقالات و نویسندگان (Citation Tracking) و ارائه ابزارهای تحلیل استنادی اشاره کرد. اسکوپوس همچنین معیارهای مختلفی برای ارزیابی تأثیرگذاری نشریات و نویسندگان ارائه می‌کند از جمله شاخص اچ (h-index) برای نویسندگان و معیارهایی مانند CiteScore SJR (SCImago Journal Rank) و SNIP (Source Normalized Impact per Paper) برای مجلات. پروفایل‌های خودکار نویسندگان نیز یکی دیگر از ویژگی‌های مهم این پایگاه است که به تجمیع آثار یک نویسنده کمک می‌کند.

رتبه‌بندی نشریات در پایگاه اسکوپوس عمدتاً بر اساس معیارهای استنادی صورت می‌گیرد. این رتبه‌بندی نشان‌دهنده میزان تأثیرگذاری و اعتبار نسبی یک مجله در حوزه موضوعی خود است. معیارهایی مانند CiteScore SJR و SNIP نقش کلیدی در این رتبه‌بندی ایفا می‌کنند. این معیارها تعداد استنادهایی که مقالات منتشر شده در یک مجله دریافت می‌کنند را در مقایسه با سایر نشریات هم‌رده در نظر می‌گیرند. درک نحوه رتبه‌بندی برای محققانی که به دنبال انتخاب مجله مناسب برای انتشار مقاله خود هستند بسیار مهم است.

یکی از متداول‌ترین روش‌های دسته‌بندی نشریات در اسکوپوس استفاده از مقیاس Quartile (چارک) است. در این مقیاس نشریات هر حوزه موضوعی بر اساس یکی از معیارهای استنادی (مانند SJR یا CiteScore) مرتب شده و سپس به چهار دسته ۲۵ درصدی تقسیم می‌شوند: Q1 (چارک اول) شامل ۲۵ درصد برتر نشریات Q2 (چارک دوم) شامل ۲۵ درصد بعدی Q3 (چارک سوم) شامل ۲۵ درصد سوم و Q4 (چارک چهارم) شامل ۲۵ درصد انتهایی است. نشریات Q1 و Q2 معمولاً دارای بالاترین تأثیرگذاری و اعتبار در حوزه خود محسوب می‌شوند و رقابت برای پذیرش مقاله در آن‌ها بیشتر است.

برای اینکه یک نشریه در پایگاه اسکوپوس نمایه‌سازی شود باید فرآیند ارزیابی دقیقی را توسط هیئت مشورتی انتخاب محتوا (Content Selection & Advisory Board – CSAB) طی کند. معیارهای نمایه‌سازی شامل پنج دسته اصلی هستند: سیاست‌های نشریه (مانند داوری همتا اخلاق نشر) کیفیت محتوا (مانند نوآوری وضوح) اعتبار نشریه (مانند ترکیب هیئت تحریریه تنوع جغرافیایی نویسندگان) نظم در انتشار و دسترسی آنلاین. تنها نشریاتی که این معیارها را رعایت کنند و کیفیت علمی بالایی داشته باشند برای نمایه‌سازی در اسکوپوس پذیرفته می‌شوند.

فرآیند اعتبارسنجی مجلات در اسکوپوس تنها به مرحله پذیرش اولیه محدود نمی‌شود. مجلات نمایه‌شده به صورت دوره‌ای و مستمر مورد ارزیابی مجدد قرار می‌گیرند. این بازبینی‌ها با هدف اطمینان از حفظ استانداردهای کیفی رعایت اخلاق نشر و عملکرد مناسب نشریه بر اساس معیارهای استنادی انجام می‌شود. اگر یک مجله از استانداردهای لازم فاصله بگیرد دچار افت شدید در معیارهای استنادی شود یا شواهدی از رفتارهای غیراخلاقی (مانند پذیرش سریع مقالات بدون داوری کیفی) مشاهده شود ممکن است از فهرست مجلات نمایه‌شده در اسکوپوس حذف گردد. این فرآیند اعتبارسنجی مستمر کیفیت و اعتبار پایگاه داده را تضمین می‌کند.

استفاده از پایگاه اسکوپوس مزایای متعددی برای جامعه علمی دارد. برای پژوهشگران این پایگاه ابزاری ضروری برای انجام مرور جامع ادبیات یافتن مقالات مرتبط و به‌روز شناسایی نویسندگان و نهادهای پیشرو در یک زمینه خاص و ارزیابی تأثیرگذاری پژوهش‌های خود و دیگران از طریق تحلیل استنادات است. برای مؤسسات دانشگاهی و پژوهشی اسکوپوس امکان ارزیابی عملکرد پژوهشی اعضای هیئت علمی و بخش‌های مختلف و همچنین مقایسه خود با سایر نهادها را فراهم می‌آورد. همچنین بسیاری از نهادهای تأمین‌کننده بودجه پژوهشی از اطلاعات این پایگاه برای ارزیابی درخواست‌ها و نتایج طرح‌های تحقیقاتی استفاده می‌کنند.

انتشار مقاله در مجلات نمایه‌شده در پایگاه اسکوپوس اهمیت ویژه‌ای برای محققان دارد. این اقدام باعث افزایش دیده شدن (Visibility) پژوهش آن‌ها در سطح بین‌المللی می‌شود زیرا پایگاه اسکوپوس توسط هزاران مؤسسه در سراسر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. انتشار در این مجلات به ویژه نشریات با رتبه بالاتر (Q1 و Q2) به اعتبار علمی نویسنده می‌افزاید و نشان‌دهنده کیفیت کار پژوهشی اوست. مقالات نمایه‌شده در اسکوپوس معمولاً استنادات بیشتری دریافت می‌کنند که این امر برای ارتقاء شغلی دانشگاهی دریافت گرنت‌های پژوهشی و ایجاد فرصت‌های همکاری بین‌المللی بسیار حائز اهمیت است.

برای استفاده از پایگاه اسکوپوس معمولاً نیاز به دسترسی از طریق اشتراک سازمانی (مانند دانشگاه یا مؤسسه تحقیقاتی) وجود دارد. پس از ورود به پایگاه می‌توان از نوار جستجو برای یافتن مقالات نویسندگان نشریات یا مؤسسات استفاده کرد. نتایج جستجو شامل اطلاعات کتاب‌شناختی چکیده تعداد استنادات و لینک‌هایی به متن کامل مقاله (در صورت وجود اشتراک) است. کاربران می‌توانند از فیلترها برای محدود کردن نتایج بر اساس سال نوع سند حوزه موضوعی و غیره استفاده کنند. ابزارهای تحلیل به کاربران امکان می‌دهند تا روند استنادات شاخص‌های نویسندگان و نشریات را بررسی کنند.

نحوه دسترسی به پایگاه اسکوپوس عمدتاً از طریق اشتراک سازمانی فراهم می‌شود. دانشگاه‌ها مؤسسات تحقیقاتی و کتابخانه‌های بزرگ با پرداخت هزینه اشتراک سالانه امکان دسترسی به این پایگاه را برای اعضای خود (دانشجویان اساتید محققان) فراهم می‌کنند. دسترسی فردی به اسکوپوس بسیار گران است و معمولاً برای کاربران عادی مقرون‌به‌صرفه نیست. بنابراین محققان اغلب از طریق پورتال کتابخانه دانشگاه یا مؤسسه متبوع خود به این پایگاه متصل می‌شوند. برخی اطلاعات محدود و عمومی ممکن است بدون اشتراک نیز در دسترس باشند اما استفاده کامل از قابلیت‌ها نیازمند احراز هویت از طریق یک سازمان مشترک است.

اسکوپوس و ISI (که اکنون بخشی از Web of Science Core Collection متعلق به Clarivate Analytics است) دو پایگاه داده استنادی اصلی و رقیب در حوزه علمی هستند. هر دو هدف نمایه‌سازی و ارائه اطلاعات استنادی مقالات علمی را دنبال می‌کنند اما تفاوت‌های کلیدی در پوشش محتوایی معیارهای پذیرش نشریات و معیارهای رتبه‌بندی دارند. در حالی که هر دو از اعتبار بالایی برخوردارند و به عنوان منابع مهم ارزیابی پژوهش شناخته می‌شوند محققان و مؤسسات ممکن است بسته به رشته نیازها و ترجیحات خود از یکی یا هر دو استفاده کنند.

وقتی از «مجلات ISI» صحبت می‌شود منظور معمولاً نشریاتی است که در یکی از نمایه‌نامه‌های اصلی مجموعه هسته وب آو ساینس (Web of Science Core Collection) نمایه‌سازی شده‌اند. مهم‌ترین این نمایه‌نامه‌ها شامل Science Citation Index Expanded (SCIE) Social Sciences Citation Index (SSCI) و Arts & Humanities Citation Index (A&HCI) هستند. مجلات ISI به دلیل سخت‌گیری در فرآیند پذیرش و استفاده از شاخص تأثیر (Impact Factor) به عنوان معیار اصلی ارزیابی شهرت دارند و انتشار در آن‌ها نشان‌دهنده کیفیت بالای پژوهش محسوب می‌شود.

تفاوت اصلی در نحوه رتبه‌بندی مجلات ISI و Scopus در معیارهای مورد استفاده است. وب آو ساینس (ISI) عمدتاً از شاخص تأثیر (Journal Impact Factor – JIF) برای رتبه‌بندی مجلات در نمایه‌نامه‌های استنادی خود استفاده می‌کند. در مقابل اسکوپوس از مجموعه‌ای از معیارها مانند CiteScore SJR (SCImago Journal Rank) و SNIP (Source Normalized Impact per Paper) بهره می‌برد. هرچند هر دو دسته معیار استنادات را برای ارزیابی تأثیرگذاری نشریه به کار می‌برند اما روش محاسبه و بازه زمانی آن‌ها متفاوت است که می‌تواند منجر به رتبه‌بندی‌های کمی متفاوت برای یک مجله در دو پایگاه شود.

معیارهای نمایه‌سازی و ارزیابی نشریات در Scopus و ISI هر دو سخت‌گیرانه هستند و با هدف اطمینان از کیفیت و اعتبار محتوای نمایه‌شده تدوین شده‌اند. وب آو ساینس معیارهایی مانند تحلیل استنادات کیفیت فرآیند داوری همتا ترکیب هیئت تحریریه (به ویژه تنوع جغرافیایی و اعتبار علمی اعضا) و رعایت استانداردهای نشر را مورد تأکید قرار می‌دهد. اسکوپوس نیز معیارهای مشابهی دارد اما ممکن است در جزئیات و وزن‌دهی به آن‌ها تفاوت‌هایی وجود داشته باشد. این تفاوت‌ها گاهی باعث می‌شود مجله‌ای در یکی از پایگاه‌ها نمایه‌سازی شود و در دیگری خیر یا زمان پذیرش آن‌ها متفاوت باشد.

پوشش موضوعی و گستره محتوایی دو پایگاه اسکوپوس و ISI نیز تفاوت‌هایی دارد. اسکوپوس به طور کلی ادعا می‌کند که پوشش وسیع‌تری به ویژه در حوزه‌های علوم اجتماعی هنر و علوم انسانی مهندسی و همچنین انتشارات غیرانگلیسی‌زبان و نشریات منتشر شده در مناطق جغرافیایی خارج از آمریکای شمالی و اروپا دارد. وب آو ساینس Core Collection بیشتر بر نشریات منتخب و با تأثیر بالا تمرکز دارد و به نوعی گزینش‌گرتر عمل می‌کند. انتخاب بین استفاده از این دو پایگاه یا هر دو اغلب به حوزه تخصصی پژوهشگر و نوع اطلاعات مورد نیاز او بستگی دارد.

فرآیند چاپ مقاله در مجلات نمایه‌شده در Scopus مشابه فرآیند انتشار در سایر مجلات علمی معتبر است. ابتدا نویسنده باید مجله‌ای را انتخاب کند که حوزه موضوعی آن با مقاله او همخوانی داشته باشد و در اسکوپوس نمایه‌شده باشد. سپس مقاله باید مطابق با دستورالعمل‌های دقیق مجله قالب‌بندی و تنظیم شود. پس از ارسال از طریق سامانه آنلاین مجله مقاله توسط سردبیر بررسی اولیه شده و در صورت انطباق با اهداف و دامنه مجله برای داوری همتا (Peer Review) به متخصصان حوزه ارسال می‌شود. تصمیم نهایی (پذیرش رد یا درخواست بازنگری) بر اساس نظرات داوران توسط سردبیر گرفته می‌شود.

برای افزایش احتمال پذیرش مقاله در مجلات Scopus رعایت نکات مهمی ضروری است. پژوهش ارائه شده باید دارای نوآوری اهمیت علمی و اصالت باشد. مقاله باید به زبانی شیوا و علمی نوشته شده باشد و از نظر گرامری و املایی بدون نقص باشد. ساختار مقاله (مقدمه روش‌شناسی نتایج بحث نتیجه‌گیری) باید منطقی و استاندارد باشد. توجه دقیق به دستورالعمل‌های مجله در زمینه قالب‌بندی رفرنس‌دهی و سایر جزئیات فنی حیاتی است. همچنین پاسخگویی کامل و مستدل به نظرات داوران در صورت درخواست بازنگری شانس پذیرش را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد.

انتخاب مجله مناسب یکی از مهم‌ترین گام‌ها در فرآیند انتشار مقاله در Scopus است. محققان باید به حوزه موضوعی مجله و انطباق آن با محتوای مقاله خود توجه کنند. همچنین بررسی رتبه‌بندی مجله در اسکوپوس به ویژه مقیاس Quartile (Q1 Q2 Q3 Q4) اهمیت بالایی دارد. انتشار در مجلات Q1 و Q2 اعتبار بیشتری دارد اما فرآیند داوری سخت‌گیرانه‌تر و نرخ پذیرش پایین‌تر است. انتخاب مجله باید با توجه به کیفیت مقاله هدف از انتشار و سطح رقابت در مجلات مختلف صورت گیرد.

پایگاه اسکوپوس به صورت خودکار برای نویسندگان بر اساس مقالات منتشر شده آن‌ها نمایه‌های (پروفایل‌های) نویسنده ایجاد می‌کند. این نمایه‌ها اطلاعاتی مانند نام نویسنده وابستگی سازمانی فهرست مقالات نمایه‌شده تعداد استنادات و شاخص H-index را در بر می‌گیرند. نویسندگان می‌توانند نمایه‌های خود را در اسکوپوس ادعا کرده و مدیریت کنند. این مدیریت شامل ترکیب نمایه‌های تکراری اصلاح اطلاعات مقالات و اطمینان از صحت انتساب تمام آثار منتشر شده به نویسنده مربوطه است. این فرآیند به دقت اطلاعات پژوهشی نویسندگان کمک می‌کند.

داشتن نمایه (پروفایل) دقیق و به‌روز در پایگاه اسکوپوس فواید متعددی برای پژوهشگران دارد. مهم‌ترین فایده افزایش دیده شدن نویسنده و آثار او در جامعه علمی بین‌المللی است. یک نمایه کامل به محققان دیگر کمک می‌کند تا آثار مرتبط را یافته و به آن‌ها استناد کنند. همچنین نمایه اسکوپوس اطلاعات دقیقی از سوابق انتشار و شاخص‌های استنادی نویسنده (مانند H-index) ارائه می‌دهد که برای درخواست‌های شغلی ارتقاء مرتبه دانشگاهی و درخواست گرنت‌های پژوهشی بسیار ارزشمند است. مدیریت نمایه به نویسنده امکان می‌دهد تا از صحت اطلاعات اطمینان حاصل کرده و خطاهای احتمالی را برطرف کند.

تفاوت اسکوپوس و ISI چیست؟

اسکوپوس (الزویر) و ISI (وب آو ساینس کلاریویت) دو پایگاه استنادی اصلی هستند. تفاوت‌های آن‌ها در پوشش محتوایی معیارهای نمایه‌سازی و معیارهای رتبه‌بندی مجلات (مانند CiteScore در مقابل Impact Factor) است.

ISI بهتر است یا Scopus؟

هیچ‌کدام به طور قطعی «بهتر» نیستند؛ هر دو معتبرند. انتخاب بستگی به رشته و هدف پژوهش دارد. اسکوپوس معمولاً پوشش وسیع‌تری دارد در حالی که ISI گزینش‌گرتر است. بسیاری از مؤسسات هر دو را استفاده می‌کنند.

رتبه بندی مجلات اسکوپوس چگونه انجام می شود؟

رتبه‌بندی بر اساس معیارهای استنادی مانند CiteScore SJR و SNIP انجام می‌شود. این معیارها برای دسته‌بندی مجلات در هر حوزه موضوعی به چهار چارک (Q1 تا Q4) استفاده می‌شوند که نشان‌دهنده تأثیرگذاری نسبی آن‌هاست.

پذیرش مقاله در مجلات اسکوپوس چه امتیازی دارد؟

انتشار در مجلات اسکوپوس باعث افزایش دیده شدن بین‌المللی پژوهش افزایش اعتبار علمی نویسنده و بهبود شاخص‌های استنادی او می‌شود که برای ارتقاء شغلی و دریافت گرنت‌های پژوهشی بسیار مهم است.

هزینه چاپ مقاله در مجلات اسکوپوس چقدر است؟

بسیاری از مجلات نمایه‌شده در اسکوپوس هزینه‌ای برای سابمیت یا پذیرش دریافت نمی‌کنند. اما برخی مجلات دسترسی آزاد (Open Access) ممکن است هزینه‌ای تحت عنوان APC (Article Processing Charge) داشته باشند که مقدار آن بسیار متغیر است و باید در سایت مجله بررسی شود.