خلاصه کتاب پانن برگ: الهیات تاریخی (نویسنده آلن گالووی)

اگه از اون دسته آدمایی هستید که دوست دارن ته و توی مباحث فکری و الهیاتی رو دربیارن، حتماً اسم ولفهارت پانن برگ به گوشتون خورده. او یکی از متفکرای مهم آلمانیه که تو حوزه الهیات غوغا کرده و بهش لقب پدر «الهیات تاریخی» رو دادن. حالا اگه دنبال یه راهنمای خوب برای فهم ایده های پیچیده این متفکر بزرگ هستید، کتاب «پانن برگ: الهیات تاریخی» اثر آلن گالووی، می تونه یه گزینه عالی باشه. این کتاب، تو مجموعه «متفکران دینی معاصر» منتشر شده و قراره یه ارزیابی دقیق و در عین حال قابل فهم از کارهای پانن برگ بهمون بده. هدف ما هم اینه که یه خلاصه جامع و تحلیلی از این کتاب رو با زبون خودمونی براتون تعریف کنیم تا هم برای دانشجوها و پژوهشگرا یه مرجع سریع و کاربردی باشه، هم برای بقیه علاقه مندان به الهیات و فلسفه، یه مقدمه روشن و جذاب.

شاید بپرسید چرا باید اصلاً بریم سراغ الهیات تاریخی پانن برگ؟ خب، چون پانن برگ یه رویکرد خیلی خاص و متفاوت به رابطه الهیات و تاریخ داره. اون سعی می کنه بین تاریخ انتقادی مدرن و سنت مسیحی یه آشتی ایجاد کنه و نشون بده که چطور میشه توی دنیای امروز هم به مباحث الهیاتی پرداخت. تو این مقاله، ما هم پا جای پای گالووی می ذاریم و فصل به فصل، با زبون خودمونی، مهم ترین بخش های کتاب رو مرور می کنیم. قراره با هم ببینیم که گالووی چطوری آرای پانن برگ رو تفسیر می کنه و چه نقدهایی بهش وارد می کنه. پس بیاید با هم بریم سراغ این سفر فکری هیجان انگیز.

ورود به جهان الهیات تاریخی پانن برگ از دید گالووی

بیاید اول با خود کتاب «پانن برگ: الهیات تاریخی» شروع کنیم. این کتاب یه جورایی نقش یه راهنما رو بازی می کنه تا بتونیم از لایه های پیچیده افکار ولفهارت پانن برگ سر دربیاریم. آلن گالووی که خودش یه پژوهشگر کاردرسته، اومده تا به قول خودش، هم یه توصیف فشرده و کامل از نظام الهیاتی پانن برگ بده، هم نقدهای خودش رو بهش اضافه کنه. خیلی از متفکرای دینی، مثل شلایرماخر یا بولتمان، سعی کردن الهیات رو یه جورایی با فلسفه های جدید آشتی بدن، ولی پانن برگ یه راه متفاوت رو انتخاب کرده. گالووی به این نکته اشاره می کنه که پانن برگ دنبال اینه که الهیات رو تبدیل به یه دانش همگانی کنه، نه فقط یه چیز خاص برای مذهبی ها.

حالا خود ولفهارت پانن برگ کیه؟ او یکی از بزرگ ترین متألهان آلمانیه که تو دهه ۱۹۵۰ حسابی اسم در کرده. یه گروهی از دانشجوها هم بودن که دور هم جمع می شدن و بهشون «حلقه پانن برگ» می گفتن. یکی از مهم ترین کارهای اونا هم کتاب «وحی به مثابه تاریخ» بود که یه جورایی کلید فهم بقیه کارهای پانن برگه. اصلاً همین اسم کتاب، یعنی «وحی به مثابه تاریخ»، نشون می ده که پانن برگ چقدر به تاریخ اهمیت می ده و چطور سعی می کنه وحی رو نه فقط یه سری آموزه، بلکه یه واقعه تاریخی ببینه. این رویکرد، برای زمان خودش خیلی تازه و جسورانه بود.

اما چرا این «الهیات تاریخی» پانن برگ اینقدر مهمه؟ راستش رو بخواید، پانن برگ توی یه دوره ای زندگی می کرد که عقلانیت مدرن و علم، خیلی چیزها رو زیر سوال برده بودن، حتی الهیات رو. اون می خواست نشون بده که چطور میشه تاریخ انتقادی مدرن رو با باورهای مسیحی آشتی داد. اون می خواست بگه که ایمان و عقل، تاریخ و الهیات، می تونن کنار هم باشن و همدیگه رو تکمیل کنن. گالووی تو این کتاب دقیقاً همین رویکرد رو بررسی می کنه و نشون می ده که پانن برگ چطور تونسته این چالش بزرگ رو به بهترین شکل ممکن حل کنه. تو ادامه قراره ببینیم گالووی چطوری این ابعاد مختلف رو باز می کنه و چه نقدهایی رو مطرح می کنه.

فصول محوری: بررسی مفاهیم کلیدی الهیات پانن برگ از منظر گالووی

خب، حالا می رسیم به قسمت های اصلی کتاب. گالووی کتابش رو فصل به فصل جلو می بره و ما هم همین کار رو می کنیم. هر فصل از کتاب گالووی، روی یکی از جنبه های کلیدی اندیشه پانن برگ تمرکز داره و نقدهای گالووی رو هم بهش اضافه می کنه. بیاید با هم بریم سراغشون:

۱. انسان شناسی کلامی: گشودگی انسان به خدا و جهان (فصل اول)

شاید براتون سوال پیش بیاد که چرا گالووی کتابی که درباره الهیات تاریخی ولفهارت پانن برگ هست رو با بحث انسان شناسی شروع می کنه؟ خودش تو کتابش توضیح می ده که این کار باعث می شه تصویر بهتری از کلیت رویکرد پانن برگ به الهیات داشته باشیم و این رو یه جور «رهیافت از پایین» می دونه. یعنی چی؟ یعنی پانن برگ می فهمید که تو عصر ما، دیگه نمی شه همین جوری کلمه «خدا» رو فرض گرفت و از بالا شروع به صحبت کرد. مردم دیگه مثل قدیم باورهای پیش فرض ندارن. برای همین، باید از خود انسان شروع کرد، از تجربه های انسانی، تا به «خدا» رسید.

گالووی تو این فصل، انسان شناسی پانن برگ رو با انسان شناسی یونانی ها مقایسه می کنه. یونانی ها معتقد بودن انسان یه «عالم صغیر»ه و آینه یه نظام ثابت و تغییرناپذیره. ولی پانن برگ می گه انسان یه موجودیه که همیشه یه جور «گشودگی» نسبت به جهان داره. یعنی چی؟ یعنی ما همیشه دنبال چیزی فراتر از اون چیزی هستیم که الان هست. این عطش برای فرارفتن از محدودیت ها، همون ریشه دینه. خدا هم همون چیزیه که این ناآرامی و جستجوی انسان رو آروم می کنه. گالووی میگه از دید پانن برگ، تاریخ دین، تاریخ همین رابطه س.

پانن برگ شش تا ستون برای این انسان شناسی کلامیش مطرح می کنه که گالووی اینا رو دونه دونه توضیح می ده:

• سلطه بر جهان: پانن برگ معتقده تخیل و زبان، نقش خیلی مهمی تو هستی انسان دارن. ما با تخیلمون می تونیم چیزای جدیدی رو ببینیم و به سمت اون چیزایی که فراتر از جهان کنونی هستن، گشوده بشیم. خدا هم همون مبدأ خلاقیت ماست که کمک می کنه بر جهان مسلط بشیم.

• اعتماد و توکل: این گشودگی فقط به سلطه بر جهان مربوط نمیشه؛ نیاز به اعتماد هم داره. پانن برگ میگه خدا و ایمان از هم جدا نیستن. سلطه بر اشیاء مناسبه، ولی اعتماد، مناسب رابطه با خدا و انسان های دیگه است.

• امید: پانن برگ امید رو یه چیز اساسی برای زندگی می دونه. اون می خواد نشون بده که چطور «امید» به ما کمک می کنه که به فراتر از مرگ فکر کنیم. گالووی اینجا یه مقایسه ای بین نگاه یونانی ها و عبری ها به مرگ می کنه و نشون می ده که چطور پانن برگ با تکیه بر امید، سوال خدا رو به عنوان «کسی که مردگان رو احیا می کنه» مطرح می کنه.

• گشودگی و تمرکز: پانن برگ یه پیوستار دیگه هم مطرح می کنه که یه طرفش گشودگیه و یه طرفش تمرکز. انسان باید بین این دو تا تعادل برقرار کنه. اگه زیادی گشوده باشی، اسیر می شی؛ اگه زیادی متمرکز باشی و خودمحور، ممکنه دچار مشکلاتی مثل پارانویا بشی. گالووی می گه پانن برگ خوب فهمیده که متفکرانی مثل هگل و مارکس، چقدر الهیات رو به چالش کشیدن و تلاش کرده این مشکلات رو حل کنه.

• زمان و ابدیت: پانن برگ معتقده خدا مرجع مطلق زمان و مکانه. یعنی خدا خارج از زمان و مکانه ولی در عین حال بر همه شون مسلطه. اون جاودانگی خدا رو به معنی حضور عامش در همه زمان ها می دونه. گالووی می گه این نگاه، ما رو به سوال خدا به عنوان مبنای وحدت جهان می رسونه.

• انسان-جانور تاریخی و خدا-خدای تاریخ: پانن برگ تاریخ رو چیزی می دونه که آگاهانه تجربه شده، و اولین بار تو تاریخ بنی اسرائیل درک شده. گالووی می گه پانن برگ اعتقاد داره بدون الهیات، تاریخی معنی نداره. اگه معنای تاریخ رو از دست بدیم، خود تاریخ هم بی معنی می شه. اینجا گالووی یه نقد کوچیک داره و می گه میشه معنی های مادی دیگه ای هم برای تاریخ تصور کرد و نیازی به توجیهات الهیاتی نیست.

نقد اصلی گالووی تو این فصل: گالووی تو این بخش، یه نقد اساسی به پانن برگ داره. اون معتقده پانن برگ بیشتر تمرکزش رو روی «متافیزیک» گذاشته و از «هرمنوتیک» (تفسیر و فهم) غافل شده. گالووی میگه اگهچه پانن برگ خودش علاقه زیادی به تاریخ و دوری از متافیزیک سنتی داره، ولی نوآوری های هستی شناسانه و نقدهای خودش به متافیزیک سنتی، خودشون یه جورایی «متافیزیک» محسوب میشن و باید تو یه نظام متافیزیکی صورت بندی بشن.

۲. وحی به مثابه تاریخ: محور الهیات پانن برگ (فصل دوم)

رسیدیم به قلب الهیات ولفهارت پانن برگ: «وحی به مثابه تاریخ». گالووی میگه این مفهوم، ستون فقرات افکار پانن برگه. جالب اینجاست که پانن برگ وحی رو نه صرفاً یه سری آموزه که از آسمون نازل شده، بلکه یه «واقعه تاریخی» می بینه. بیایید با هم ببینیم این حرف یعنی چی و چه فرقی با بقیه متفکران داره.

گالووی یه مرور کوتاهی به جایگاه مفهوم وحی تو قرن ۱۷ تا ۱۹ می کنه و نشون می ده که تو اون دوران، وحی یه جورایی اعتبارش رو از دست داده بود. متفکرایی مثل شلایرماخر و بولتمان اومدن و سعی کردن یه تعریف جدید از وحی بدن. شلایرماخر وحی رو «انکشاف نفس در تجربه دینی» دونست و بولتمان هم اون رو «وقایع افشاگر و نجات بخش» می دونست. از اون طرف، بارت وحی رو «انکشاف نفس خداوند در وقایع تاریخ» معرفی کرد. پانن برگ، برخلاف شلایرماخر، سنت ذهنی گرایی رو رد می کنه و میگه ایمان دینی نمی تونه فقط از درون آدم بیاد. اما با بارت بیشتر همراهی می کنه و معتقده «کلمه الهی» مهم ترین رسانه برای کشف الهیه.

گالووی توضیح می ده که منشأ این درک از وحی، تجربه دینی بنی اسرائیل بوده. اون ها تاریخ خودشون رو یه جور «انکشاف نفس خداوند» می دیدن. یعنی، خدا از طریق اتفاقاتی که تو تاریخ اونا می افتاد، خودش رو نشون می داد. پانن برگ می خواد وحی رو به صورت کامل یه واقعه تاریخی تفسیر کنه؛ یعنی وحی همون اتفاقی تو تاریخ که به عنوان کار خدا تفسیر می شه.

«این فکر که وحی بیشتر واقعه ای تاریخی است تا مجموعه ای از آموزه های نازل شده، فقط خاص پانن برگ نیست. اما پافشاری او در دفاع از این فکر، خاص او و مفهوم کلیدی الهیات او است.»

نقد گالووی: گالووی اینجا یه نقد مهم به پانن برگ داره. اون می گه پانن برگ با اینکه ادعا می کنه از وحی گزاره ای (یعنی وحی به صورت یه سری جمله و دستور) فاصله گرفته، اما هنوز هم بهش نزدیکه. گالووی می گه پانن برگ به هرمنوتیک (فن تفسیر و فهم) توجه کافی نداره و سریع برمی گرده به سمت متافیزیک. پانن برگ معتقده حقایق، چیزای انضمامی نیستن و تو یه زمینه خاصی تجربه میشن. خب این با نظریه خودش که وحی رو یه واقعه تاریخی میدونه، سازگاره.

گالووی به این سوال می پردازه که خب کدوم منبع خلاق، منشأ امر جدیده؟ تو تاریخ بنی اسرائیل، همین وحی به انتظارات تبدیل شد و دین بنی اسرائیل، تبدیل شد به دین وعده و تحقق اون وعده ها. اما پانن برگ بعداً اصطلاحات «وعده» و «تحقق» رو با «تاریخ انتقال سنت» جایگزین می کنه تا بتونه تحولات تاریخی سنت رو بهتر توضیح بده.

برای اینکه بهتر بفهمیم پانن برگ کجا ایستاده، گالووی اون رو در مقابل بولتمان قرار می ده. پانن برگ برخلاف بولتمان، دوگانگی معرفت شناختی رو قبول نداره (یعنی اون جدا کردن نگاه ایمانی از نگاه انتقادی به تاریخ وقایع وحیانی). بولتمان یه جورایی از جنبه انضمامی تاریخ فرار می کنه، ولی پانن برگ میگه تاریخ نجات بخش یه چیزی فراتاریخی نیست، بلکه همه وقایع رو در بر می گیره. خلاصه اینکه، گالووی نتیجه می گیره نظریه وحی پانن برگ یه تلاشه برای یکی کردن تاریخ و الهیات. این هم با تلاش های دیگه پانن برگ برای اینکه الهیات رو تو جایگاه دانش های همگانی قرار بده، جور درمیاد.

۳. ایمان و تاریخ: چالش تزلزل ناپذیری ایمان در بستر تاریخ (فصل سوم)

اینجا می رسیم به یکی از چالش برانگیزترین قسمت های الهیات ولفهارت پانن برگ: چطوری می شه ایمان رو روی اتفاقات تاریخی که خودشون ممکنه متزلزل باشن، بنا کرد؟ گالووی میگه پانن برگ تو این زمینه یه کار جسورانه کرده. خیلی از متألهین سعی می کردن قلمرو اعتقادات دینی رو محدود کنن، ولی پانن برگ دقیقاً برعکس عمل می کنه. اون از یه طرف تاریخ انتقادی رو تبدیل به دوست الهیات می کنه و از طرف دیگه مرزهای الهیات رو گسترش می ده. یعنی به زبان ساده، از نظر گالووی، یه دفاعیه دینی خوب باید اصل ایمان مسیحی رو حفظ کنه و اون رو به آموزه های دیگه تقلیل نده.

راه حل پانن برگ اینه که اول «ایمان» رو از «معرفت احتمالی» جدا می کنه. یعنی می گه ممکنه یه چیزی رو با قطعیت علمی ندونی، ولی بتونی بهش ایمان داشته باشی. بعد میاد رابطه منطقی و روانشناختی ایمان و معرفت رو توضیح می ده. اون معتقده معرفت احتمالی می تونه از نظر روانشناختی با قطعیت ایمانی سازگار باشه. البته این به این معنی نیست که ایمان کاملاً مستقل از معرفته، نه، پانن برگ وابستگی جزئی ایمان به معرفت رو قبول داره.

گالووی روی تمایز بین «انکشاف مستقیم» و «غیرمستقیم» خدا خیلی تاکید می کنه. انکشاف مستقیم یعنی خدا خودش رو مستقیماً نشون بده، و انکشاف غیرمستقیم یعنی خدا از پشت پرده یا از طریق تجربه های عادی خودشو نشون بده. گالووی میگه تو رابطه های شخصی، انکشاف غیرمستقیم خیلی مهم تره. اون سه تا ایراد اساسی به مفهوم وحی به صورت انکشاف مستقیم خدا می گیره: اول اینکه بت پرستانه می شه، دوم اینکه گنوسیه (یعنی فقط برای یه عده خاص قابل فهمه)، و سوم اینکه جایی برای گشودگی واقعی به تاریخ باقی نمی مونه.

گالووی معتقده اگه نظریه انکشاف غیرمستقیم رو قبول کنیم، اتفاقات مثبتی میفته: اول اینکه دیگه نیازی به باور به مافوق الطبیعه نداریم (که از عصر روشنگری به بعد خیلی ها براشون سخت بود). دوم اینکه معرفت می شه مبنای ایمان، نه برعکس. و ایمان دیگه چیزی نیست جز پایبندی به یه بینش عقلانی. ایمان یه جور زندگی کردنه که بر اساس وقایع وحیانی شکل گرفته. اما یه سوال مهم اینجا پیش میاد که گالووی خودش هم مطرح می کنه: اگه اینطوری باشه، تعادل بین اعتماد و گشودگی چطور حفظ میشه؟ اگه خدا با زبان حقایق تاریخی خودشو به ما نشون می ده، به چی باید اعتماد و توکل کنیم؟ این سوال یه جورایی نقطه ابهام تو این بخش از بحثه.

۴. پس زمینه آخرالزمانی عیسی و پیام او (فصل چهارم)

اینجا می رسیم به مسیح شناسی پانن برگ. گالووی تاکید می کنه که پانن برگ تو بحث مسیح شناسی اش، از یه رویکرد «از پایین» استفاده می کنه. یعنی به جای اینکه از الوهیت عیسی شروع کنه، از خود عیسی و وقایع تاریخی مربوط به اون شروع می کنه. گالووی میگه هر اتفاق تاریخی فقط تو پیوند با زمینه سنتی-تاریخی خودشه که معنی پیدا می کنه. برای همین، برای فهم پیام عیسی، باید بریم سراغ سنت آخرالزمانی یهودی که تو زمان عیسی خیلی مهم بوده.

گالووی به این نکته اشاره می کنه که تو قرن گذشته، خیلی از مفسران سعی کردن پیام عیسی رو از پس زمینه آخرالزمانیش جدا کنن، که اوجش تو «اسطوره زدایی» بولتمان دیده می شه. اما پانن برگ کاملاً برعکس عمل می کنه. اون به جای اینکه عنصر آخرالزمانی رو یه چیز اضافی بدونه، اونو ذات و جوهر اصلی پیام عیسی می دونه.

پانن برگ سه ویژگی مشترک بین آثار آخرالزمانی پیدا می کنه:

1. انکشاف کامل الوهیت خداوند فقط تو پایان تاریخ اتفاق می افته.
2. پایان تاریخ فقط برای بنی اسرائیل نیست، بلکه همه قوم ها حقانیت خدا رو تو این رخداد می فهمن.
3. پایان تاریخ مستلزم رستاخیز عمومی مردگانه.

گالووی این سه عنصر رو از پانن برگ وام می گیره، ولی می گه اینا یه جورایی حاصل نگاه «مسیحی» به تفکر آخرالزمانی هستن، که با چاشنی فلسفه یونانی و ایدئالیسم آلمانی همراه شده. گالووی اینجا یه نقد داره و میگه اگه با نگاه تاریخ نگاری پوزیتویستی (یعنی فقط بر اساس حقایق عینی و قابل مشاهده) به این رویکرد نگاه کنیم، با روش تاریخی محض جور درنمیاد. اما بعد خودش توضیح می ده که فهم دقیق روش تاریخی پانن برگ یه چیز دیگه ست؛ برای پانن برگ، برای فهم کامل هر پدیده تاریخی، باید با تحولات و اشکال بعدی اون هم آشنا شد.

«کافی نیست بدانیم معنای نوشته های آخرالزمانی برای مردمان آن دوره چه بوده است، برای دستیابی به فهمی جامع از هر پدیده تاریخی، باید با تحولات و صور بعدی آن آشنا شد. […] پانن برگ از منظر کسی در این پدیده مداقه می کند که با تحولات بعدی سنت آخرالزمانی […] آشناست و می داند این سنت چگونه […] دگرگون شد.»

گالووی بعدش به سه تا تصدیق تاریخی حیاتی درباره عیسی که پانن برگ روشون تاکید داره، اشاره می کنه:

1. عیسی از پادشاهی قریب الوقوع خداوند موعظه می کرد. گالووی میگه این یه واقعیت غیر قابل انکاره.
2. طبق تعالیم عیسی، سرنوشت هر فرد بر اساس رابطه اش با عیسی و پیامشه، نه فقط بر اساس قانون شرع. گالووی می گه اثبات این حکم غیرممکنه، ولی پانن برگ با حداقل کردن شرایط، اون رو قابل دفاع می کنه.
3. عیسی از میان مردگان برخاست.

گالووی معتقده پانن برگ ادعای معنوی عیسی رو با یه توصیف باورپذیر از ماهیت انسانی اون ترکیب می کنه. او از روایت پانن برگ از سرگذشت عیسی تعریف می کنه و اون رو یه حکایت انسانی و در عین حال جذاب و گیرا می دونه. در نهایت، گالووی میگه آرای پانن برگ تو این زمینه نشون می ده که قبول کردن عیسی فقط یه تصمیم وجودی نیست، بلکه به حقانیت پیام و کار اون برمی گرده.

۵. رخداد و معنای رستاخیز (فصل پنجم): محور ایمان مسیحی

اگه بخوایم صادق باشیم، مفهوم «رستاخیز» یکی از پیچیده ترین و چالش برانگیزترین مباحث تو الهیاته. گالووی هم میگه همین طوره و بیشترین سوالات تو آرای پانن برگ به رستاخیز برمی گرده. پانن برگ سه تا نکته اساسی درباره رستاخیز رو مطرح می کنه:

1. اهمیت رستاخیز: پانن برگ با اینکه می دونه مفهوم رستاخیز ممکنه در برابر نقدهای تاریخی و فلسفی آسیب پذیر باشه، ولی بازم روی اهمیتش تاکید می کنه. اون معتقده این تاکید با لایه های قدیمی مسیحیت همخوانی داره.

2. تجلی نهایی خدا در عیسی: پانن برگ میگه میشه انتظار آخرالزمانی رو اینطور تفسیر کرد که تجلی نهایی خداوند، از قبل تو وجود عیسی متبلور شده. یعنی عیسی یه جورایی پیش نمایش آخرالزمانه.

3. تمایز رستاخیز یهودی و فناپذیری یونانی: این دو تا مفهوم با هم فرق دارن. رستاخیز یهودی بین رستاخیز جسمی و روحی فرق نمی ذاره و یه جورایی نمادین از بیدار شدن و پذیرفتن یه تقدیر ناشناخته ست. این یعنی برای فهم پیام مسیحی، باید تو چارچوب آخرالزمانی قرار بگیریم و حداقل اعتبار کلی اون رو قبول کنیم.

گالووی می گه پانن برگ دو تا واقعیت تاریخی رو مبنای بحثش قرار می ده: اول، حکایت های مربوط به رستاخیز عیسی تو متون مقدس و دوم، محوریت رستاخیز عیسی تو ایمان مسیحی بر اساس لایه های قدیمی سنت. بولتمان معتقده حکایت های رستاخیز، نتیجه ایمان کلیسای اولیه مسیحیته، ولی پانن برگ با استفاده از شواهد تاریخی این ادعا رو رد می کنه و میگه تاریخ انتقادی ما رو مجبور می کنه که وقوع یه حادثه رو تایید کنیم که از نظر شاهدانش، همون رستاخیز و ظهور دوباره عیسی بوده.

پانن برگ ریشه اعتقاد به الوهیت عیسی رو تو واقعه رستاخیز جستجو می کنه. گالووی هم میگه این نظر پانن برگ، قابل قبول تر از نظریه های متألهین دیگه ست که الوهیت عیسی رو به زندگی زمینی اون برمی گردونن. گالووی تاکید می کنه که قبول این نظر، مستلزم اینه که وحی رو به عنوان «تجلی نفس خداوند» بفهمیم. خدا از طریق فعالیت های خودش تو تاریخ، خودشو نشون می ده و فقط تو پایان تاریخ به صورت کامل آشکار می شه. پس تجلی خدا تو هیئت جلال یافته مسیح می تونه یه جور احیا باشه. این تجلی بی همتاست و هر تجلی بعدی نشون دهنده ناقص بودن تجلی قبلی می شه.

پانن برگ معتقده رستاخیز عیسی از نظر زندگی زمینی اون، یه معنایی داره که «عطف به ماسبق» می شه. یعنی اتفاقی که بعداً میفته، روی گذشته هم تاثیر می ذاره و بهش معنی می ده. گالووی سه تا نکته برای دفاع از اثرگذاری رستاخیز بر گذشته میگه:

• بعضی صفت ها مثل «مسیح (مطهر) بودن»، به تمامیت هویت اشخاص اطلاق می شن. واقعه رستاخیز یه نور جدیدی روی عیسای قبل از رستاخیز می ندازه و هویت اونو تو قالب یه کل نشون می ده.

• پیوند عیسی با خداوند، اون رو تبدیل به مسیح می کنه و اینجا آموزه پانن برگ درباره ابدیت مهم می شه. خدا برخلاف ما، از دسترسی به گذشته و آینده محروم نیست.

• پانن برگ تلاش می کنه الهیات خودشو از قید متافیزیک افلاطونی رها کنه. حقیقت نه یه چیز پنهان، بلکه چیزیه که واقعاً اتفاق میفته. پس رستاخیز رو همه اتفاقات تاریخ سازنده ست.

گالووی دستاورد اصلی پانن برگ رو طرح یه روش کلامی جدید می دونه که ماهیت «آزمایشی» داره و کار روی این راه حل ها هنوز ادامه داره. اون میگه پانن برگ برای دقیق تر کردن رابطه انسان و خدا، اول می ره سراغ مفهوم خدا.

۶. مفهوم خدا نزد یهودیان و یونانیان (فصل ششم): چالش های فلسفی و تاریخی

خب، بعد از بحث رستاخیز، گالووی تو این فصل می ره سراغ مفهوم «خدا» از دید پانن برگ. اون میگه پانن برگ آموزه خدا رو تو دو مرحله بررسی می کنه: اول رجوع به آموزه فلسفی خدا، و دوم رجوع به آموزه تثلیث. گالووی اینجا یه نکته مهم میگه: اون معتقده آموزه فلسفی خدا، پانن برگ رو دچار یه سری مشکلاتی می کنه. پانن برگ معتقده عنصر آخرالزمانی تو مسیحیت هنوز نقش محوری داره. یعنی تفسیر یهودی از تاریخ رو «تاریخ الهی» و رستاخیز عیسی رو «انکشاف نفس غایی خداوند» می دونه و این دو تا رو از هم جدا نشدنی می پنداره.

گالووی میگه این عنصر آخرالزمانی، کلاً با روح فلسفه یونانی ها سازگار نیست. از نظر یونانی ها، باور به یه عنصر «حادث» تو واقعیت، خردستیزیه و با فلسفه شون جور درنمیاد. پانن برگ هم میاد همین استدلال رو ادامه می ده و نتیجه می گیره که الحاد امروزی، ریشه ش تو همین نقطه است؛ یعنی از به کار بردن فلسفه یونانی ها روی مفهوم خدا و گسترش مفاهیم متافیزیکی به وجود اومده. مثلاً پانن برگ میگه صفت جاودانگی تو فلسفه یونانی به معنی «بی زمانی» تعبیر شده، در حالی که خدا رو نمی شه بدون نسبت ایجابی با اتفاقات زمانی دونست. گالووی از این نتیجه می گیره که پانن برگ می خواد بگه باید کاملاً تو چارچوب مفاهیم کتاب مقدس بمونیم.

گالووی یه نقد دیگه هم اینجا داره. اون میگه پانن برگ شاید دلش بخواد به کتاب مقدس خالص برگرده، ولی پیوند عجیب الهیات عبری با فلسفه یونانی، مانع از این بازگشته. گالووی میگه: «ما نمی توانیم […] کتاب مقدس خود را چنان بخوانیم که گویی از زمرهٔ نسل اول مسیحیان اورشلیم هستیم که چنین حوادثی هرگز برای آن ها رخ نداده است.» گالووی اینجا یه جورایی به پانن برگ خرده می گیره که چرا هرمنوتیک فلسفی (فهم تاریخی) خودش رو نادیده می گیره. به زبان ساده، حتی اگه دلت بخواد به کتاب مقدس خالص برگردی، این گسست تاریخی بین زندگی ما و زندگی مردم عصر عیسی، غیرقابل انکاره.

در ادامه، گالووی نشون می ده که پانن برگ چطوری رویکرد تاریخی خودش به خدا رو با رویکرد فلسفی درگیر می کنه. پانن برگ با سیستم های کلان فلسفی مخالفه، چون اونا ایمان رو از معرفت جدا می کنن و آخر سر به خدایی می رسن که واقعی نیست. به همین دلیله که الهیات «مرگ خدا» از دل همین سنت ها به وجود اومده. پس نتیجه اینه که «ایمان بر معرفت متکیه، نه برعکس.»

گالووی دو تا نقطه اصلی رو برای عدم انسجام بین سنت یهودی-مسیحی و فلسفه یونانی از نظر پانن برگ مطرح می کنه:

1. فهم متفاوت از تعالی و کلیت: هر دو سنت دنبال منشأ همه موجودات هستن. یونانی ها صورت کلی سوال رو کشف کردن، ولی بنی اسرائیل جواب رو به صورت جزئی دریافت کردن (یعنی خدا رو تو یه واقعه خاص دیدن). ولی این دو سنت، درک متفاوتی از مفاهیم مهمی مثل تعالی، کلیت و جاودانگی داشتن و همین باعث شده آموزه خدا نامنسجم بشه. گالووی میگه پانن برگ نتیجه می گیره که تفکر یونانی، خدا رو از دل نظام طبیعت بیرون می کشه و به یه خدای متفاوت می رسه.

2. تقابل طبیعت و تاریخ: تو سنت یونانی، اصل آغازین، خودش رو تو یه نظام قانونمند کیهان نشون می ده (یعنی تو طبیعته). اما تو سنت عبری، اصل آغازین با ایجاد تغییر تو تاریخ خودش رو نشون می ده. یعنی یونانی ها تاریخ رو تو پرتو طبیعت تفسیر می کردن و عبری ها طبیعت رو تو پرتو تاریخ. گالووی اینجا یه نقد مهم به پانن برگ داره و میگه پانن برگ این تقابل مفهومی رو به تقابل «ذهن عبری» و «ذهن یونانی» ربط می ده، در حالی که گالووی این رو «تقلیل گرایی به مسائل قومی» می دونه. گالووی میگه این یه مسئله انسانیه، نه قومی یا فرهنگی. تنش بین عناصر فلسفی و تاریخی تو دل آموزه مسیحی خدا، متناظر با تنش بین تمرکز و گشودگی تو نوع بشر هست. عقل نظام مند روی ساختارهای باثبات تمرکز می کنه، در حالی که عقل تاریخی نمودی از گشودگی ماست و بر داده هایی که بهش ارائه می شه، متمرکزه.

«اگر عناصر گوناگون پانن برگ را گردآوریم، درخواهیم یافت که این مسئله ایست بشری، نه قومی یا فرهنگی.  تنش میان عناصر فلسفی و تاریخی در بطن آموزهٔ مسیحی خداوند، در تناظر با تنش میان تمرکز و گشودگی در نوع بشر است.»

گالووی سه تا مفهوم کلیدی «جاودانگی»، «تغییرناپذیری» و «کلیت» رو از آرای پانن برگ بیرون می کشه و میگه این سه تا، به خصوص جاودانگی، کلید فهم بیشتر الهیات پانن برگه. جاودانگی از نظر یونانی ها «بی زمانی» بود، ولی از نظر پانن برگ، «سروری بر زمان»ه. یعنی خدا بر همه خلقت مسلطه، پس همه چیز متعلق به زمان حال اونه، ولی این به معنی بی زمانیش نیست. گالووی نتیجه می گیره که همه لحظه ها تو حالِ جاودان جمع می شن و «اولویت هستی شناسانه» متعلق به زمان حاله.

نقد گالووی: گالووی تو این بخش، یه نقد اساسی به «اولویت هستی شناسانه زمان حال» پانن برگ داره. اون میگه پانن برگ معتقده خدا متحول نمی شه، ولی از اون طرف میگه خدا هنوز «در حال به وجود اومدن»ه. این یه تناقضه. گالووی میگه هیچ راه حل کاملاً رضایت بخشی برای مشکل توضیح نسبت خدا با خلقت پیدا نشده. اگه خدا رو جدا از خلقت بدونیم، به یه خدای دئیستی (خدایی که جهان رو خلق کرده و بعد رها کرده) می رسیم که شبیه خدای کتاب مقدس نیست. اگه خدا رو کاملاً تو خلقت بدونیم، به یه خدای پاگان (مثل خدایان طبیعت گرا) می رسیم. و اگه خلقت رو تو ذات الهی بدونیم، آزادی انسان رو انکار کردیم. گالووی میگه پانن برگ دنبال یه راه چهارمه: درک نسبت خلقت با خدا بر اساس «آینده»، نه «حال».

۷. تثلیث در توحید (فصل هفتم): برهان پانن برگ بر انفصال پدر و پسر

اینجا می رسیم به یکی از پیچیده ترین مفاهیم تو الهیات مسیحی، یعنی «تثلیث». گالووی بارها تاکید می کنه که فهم آموزه های پانن برگ، از جمله تثلیث، به فهم نسبت بین زمان و ابدیت برمی گرده. اما میگه سرچشمه این مفهوم برای پانن برگ، خود تثلیث بوده.

مسئله از این قراره: چیزی که تجزیه می شه، فناپذیره، و خدا فناپذیر نیست. پس خدا بسیطه و تجزیه نمی شه. حالا تو چارچوب نگاه آخرالزمانی، عیسی تجلی نهایی خداونده، ولی همین که عیسی به درگاه خدا نیایش می کنه، نشون دهنده هویت خاص اونه. پانن برگ میگه این تمایزی که عیسی بین خودش و خدای پدر تجربه می کنه، از ازل تا ابد بخشی از ذات الهیه.

پانن برگ برای حل این گره، یه «برهان» مطرح می کنه که گالووی اون رو یه «شاهکار منطقی» می دونه. هدف این برهان، اثبات جدایی پسر از پدر، با تکیه بر «این همانی» (یکی بودن) این دوتاست. برهان اینطوریه:

«ذات خداوند […] تضاعف تنش و پیوند میان پدر و پسر دارد. بنابراین الوهیت عیسی به معنای اینهمانی تفکیک نشده با سرشت الهی نیست. […] تفکیک پدر و پسر در وجود الهی باید حفظ شود، زیرا اگر شخص عیسی محل تجلی خداوند است، این تفکیک که مشخصهٔ پیوند عیسای تاریخی با خداست باید وجه مشخصهٔ ذات خود خداوند باشد.»

گالووی این نظر پانن برگ رو اینطور تفسیر می کنه که مفهوم خدا باید از طریق رجوع به عیسی فهمیده بشه. پدر و پسر تو یه ذات مشترک شریک هستن، ولی دو تا هویت جدا دارن. ارتباط این دو تا هم دقیقاً همون چیزیه که تو روایت انجیل بین عیسی و خداوند می گذره. گالووی جایگاه عیسی تو الهیات پانن برگ رو با جایگاه «لوگوس» یا «کلمه الهی» تو خلقت مقایسه می کنه.

در مورد «روح القدس» هم، گالووی میگه پانن برگ کمتر دشواری داره، چون خصلت معادشناختی روح القدس از زمان تجدید حیات الهیات اهل کتاب، روشن تر شده بود. روح القدس روحی هست که تو آخرالزمان روی همه موجودات جسمانی نازل می شه و همون «روح رستاخیز»ه. روح القدس، روح خداست و پدر و پسر رو یکی می کنه. پانن برگ برای اثبات تمایز روح القدس از پدر و پسر هم از همون استدلال تمایز پدر و پسر استفاده می کنه. گالووی میگه فهم درست تمایز روح القدس از پدر و پسر، ما رو از «دئیسم» (اعتقاد به خدایی که جهان رو خلق کرده و رها کرده) و «پانتئیسم» (اعتقاد به اینکه خدا همون طبیعته) دور می کنه.

گالووی دو تا استدلال کلیدی پانن برگ رو خلاصه می کنه تا نشون بده هر دو فرم مشابهی دارن:

1. استدلال اول:

   1. عیسی تو جایگاه تجلی نهایی خداوند، با ذات او یکی است.
   2. جدایی از خداوند، یه عنصر تو زندگی عیسی است.
   3. پس این جدایی، بخشی از ذات خداونده.

2. استدلال دوم:

   1. ما ذاتاً همون چیزی هستیم که خواهیم شد.
   2. تو قیامت با مسیح یکی خواهیم شد.
   3. این کار از طریق عمل روح خدا و مسیح تو ما به عنوان روح حیات اتفاق میفته.
   4. یکی شدن با خدا تو وجود مسیح همین الان هم به صورت ناقص و پیشگویانه قابل تجربه است.
   5. جدایی خدای پسر و پدر از عناصر درونی تجربه وحدت ذاتی ماست.
   6. پس روح از پدر و پسر جداست.

گالووی معتقده پانن برگ آموزه تثلیث رو به شکلی درآورده که اگه بتونیم بر مشکلاتش غلبه کنیم، می تونه یه پایه هستی شناسانه جدید بده. اون میگه این آموزه یه قدرت اخلاقی بی سابقه داره و ما رو دعوت می کنه که با مشارکت کامل تو تاریخ روزگار خودمون، تو زندگی خداوند مشارکت کنیم؛ مشارکتی که بر اساس تحقق و تکمیل تمام تاریخ از طریق عدل و عشق خدا تو رستاخیز نهایی همه بدن هاست.

۸. عیسی (فصل هشتم): باورپذیری مسیحیت در گرو عیسی

گالووی میگه در نهایت، باورپذیری مسیحیت به باورپذیری عیسی بستگی داره. از نظر پانن برگ، عیسی هم باید تجلی وحیانی خداوند باشه، هم باید جوهر و ماهیت انسانیت حقیقی رو نشون بده. پانن برگ یه تمایز مهم بین «عمل» و «سرنوشت» عیسی قائل می شه. این تمایز باعث می شه دیگه لازم نباشه مستقیم بین آگاهی انسانی عیسی و مشیت الهی که تو سرنوشت اونه، ارتباط برقرار کنیم.

گالووی توضیح می ده که تصویر عیسی تو طول تاریخ، بر اساس آرمان های فرهنگی جوامع مسیحی شکل گرفته. عیسی هم نماینده انسان پیش خدا بوده، هم نماینده خدا بین انسان ها. پانن برگ معتقده این وحدت شخصیت عیسی، حاصل سه تا فرآیند بوده:

1. تعهد عیسی به رسالتش.
2. گردن نهادن به سرنوشت خودش.
3. جلال یافتن از سوی خداوند.

پانن برگ میگه این شکاف بین عیسای تاریخی و عیسای الهی باید با سه تا سوال پر بشه:

1. آیا شناخت ما از عیسی کافیه؟ گالووی میگه پانن برگ جواب میده اگه خیلی دنبال قطعیت مطلق نباشیم، می تونیم با اطمینان کافی درباره تعالیم عیسی صحبت کنیم.

2. آیا عیسی می تونه بار اون معنای کلامی رو به دوش بکشه؟ پانن برگ این سوال رو به دو تا سوال کوچیک تر تقسیم می کنه: اولاً آیا عیسی می تونه بیانگر تجلی نهایی باشه؟ ثانیاً آیا عیسی می تونه منجی عمومی باشه؟

   تو جواب سوال اول، پانن برگ معنی زندگی امروز رو نتیجه نزدیک شدن تحقق نهایی پادشاهی خدا می دونه و اینطوری دنیای خلق شده رو با نظام معادشناختی ادغام می کنه. گالووی تفسیر دیگه ای از این استدلال داره و میگه حتمیت وقوع پادشاهی خدا مهمه، نه نزدیکی اون. اون معتقده این تفسیر می تونه تفکر اخلاقی و آخرالزمانی رو آشتی بده و اساس دیدگاه سیاسی و اجتماعی مسیحیه.

   تو جواب سوال دوم هم، پانن برگ بر سرشت حقیقی انسانی عیسی تاکید می کنه و بقیه مسئله رو به خدا واگذار می کنه. سرنوشت عیسی از عمل اون جداست، چیزیه که براش اتفاق افتاده. گالووی اینجا یه نقد مهم به پانن برگ وارد می کنه:

   «باید اعتراف کنم که نمی فهمم چرا این مرد [پانن برگ] که برای باورپذیری عیسای تاریخی به منزلهٔ تجلی خدا، این همه تلاش کرده است، چرا در آموزهٔ کفاره همین منطق را دنبال نکرده است. […] شاید او بیش از حد در این فکر غرقه شده است که کفاره جزئی از سرنوشت عیسی است.»

3. چطور عیسی می تونه هم واقعاً انسان باشه و هم واقعاً خدا؟ پانن برگ برای حل این مشکل، بین «عیسای نصرانی» (همون عیسی که رو زمین زندگی می کرد) و «عیسای الوهی» (عیسای الهی) یه تمایز قائل می شه. گالووی میگه این تمایز، خیلی شبیه به بعضی از تفسیرهای رایج از جایگاه امام تو شیعه است.

   «به ناگزیر باید منزلت جاودان عیسی در مقام پسر را از وجود انسانی او که در مقطع خاصی از تاریخ آغاز شد، تمییز داد. گریزناپذیری این تمایز توجیه گر همهٔ تلاش هایی است که هدفشان اثبات وحدت اموری اینچنین متمایز است، آن هم بدون اغماض از تفاوت حقیقتاً خدا و حقیقتاً انسان.»

   اما گالووی معتقده پانن برگ نهایتاً نمی تونه این تنش رو حل کنه، چون این تنش فقط تو قیامت برطرف می شه.

نتیجه گیری: میراث الهیات تاریخی پانن برگ و جایگاه نقد گالووی

خب، رسیدیم به انتهای سفرمون تو دنیای الهیات تاریخی ولفهارت پانن برگ، اون هم از دریچه نگاه آلن گالووی. اگه بخوایم یه جمع بندی کنیم، میشه گفت الهیات پانن برگ، الهیاتیه که از هر الهیات دیگه ای بیشتر روی مفهوم «زمان» تاکید کرده. مفاهیمی مثل ابدیت، جاودانگی، اولویت هستی شناسانه آینده، آخرالزمان و رستاخیز عیسی، همشون کلیدواژه های اصلی تو کار پانن برگن. اون یه جورایی تلاش های متألهین لیبرال رو برعکس می کنه و کل نظام الهیاتی رو جوری می سازه که قابل دفاع باشه. به زبان ساده تر، اون سعی می کنه ایمان رو تو عصر مدرن، از نو تعریف و تقویت کنه.

گالووی تو این کتاب، یه چارچوب خیلی منظم و سیستمی برای فکر کردن به الهیات تاریخی ارائه می ده. البته اون یه جاهایی تلاش های پانن برگ تو حوزه «هرمنوتیک» (تفسیر و فهم) رو نادیده می گیره و یه جورایی این تصور رو ایجاد می کنه که پانن برگ شاید دفاعیه قوی ای جز دفاعیه های رایج کلیسایی نداره. اما با همه این تفاسیر و نقدها، کتاب گالووی واقعاً یه راهنمای عالی برای فهم الهیات تاریخی پانن برگه. الهیاتی که میشه گفت، الهیات «آشتی» بین تاریخ انتقادی مدرن و سنت مسیحیه.

نکته جالبی که گالووی و پانن برگ مطرح می کنن و برای ما هم تو سنت های دیگه خیلی کاربردیه، پتانسیل الهیات پانن برگ برای دفاع عقلانی از ادیان ابراهیمیه. مثلاً مفاهیمی مثل امام زمینی و امام آسمانی، غیبت و ظهور تو ادبیات دینی شیعه، نقاط متناظر درخشانی تو آرای پانن برگ درباره مسیح دارن. بازاندیشی تو الهیات شیعه با کمک این افکار، می تونه یه قدم خیلی مهم برای دفاع عقلانی از ادیان ابراهیمی باشه. این یعنی این مباحث فقط برای مسیحی ها نیست، بلکه برای هر کسی که دغدغه دین و فلسفه و تاریخ رو داره، می تونه جذاب و کاربردی باشه.

خلاصه که اگه دنبال یه کتاب هستید که هم عمیق باشه، هم قابل فهم، و هم شما رو به فکر فرو ببره، «خلاصه کتاب پانن برگ: الهیات تاریخی (نویسنده آلن گالووی)» واقعاً ارزش خوندن و عمیق شدن رو داره. امیدواریم این خلاصه هم تونسته باشه یه دید کلی و خوب از محتوای این اثر مهم بهتون بده تا برای مطالعه بیشتر ترغیب بشید.