خلاصه کتاب ارتش ایران در دوره صفوی و تحولات آن ( نویسنده حمید اسدپور، حسین اسکندری )

کتاب «ارتش ایران در دوره صفوی و تحولات آن» اثر حمید اسدپور و حسین اسکندری، یک پژوهش عمیق و همه جانبه درباره نقش ارتش در حکمرانی صفویان است. این اثر نه تنها به ساختار نظامی می پردازد، بلکه پیوندهای آن با مذهب، سیاست و اقتصاد را از دوران باستان تا پایان صفویه واکاوی می کند.

سلسله صفویه، بی اغراق یکی از مهم ترین و تاثیرگذارترین دوره های تاریخ ایران به حساب می آید. این سلسله نه تنها یک امپراتوری قدرتمند بنا کرد، بلکه چارچوب ها و ساختارهایی را پایه ریزی کرد که تا سالیان دراز، ردپایش در حکومت های بعدی ایران دیده می شد. یکی از ستون های اصلی این حکومت قدرتمند، ارتش آن بود؛ ارتشی که تحولات و تغییرات زیادی را به خود دید و نقش حیاتی در بقا و گسترش صفویه ایفا کرد. حمید اسدپور و حسین اسکندری، دو پژوهشگر دقیق، در کتاب ارزشمندشان با عنوان «ارتش ایران در دوره صفوی و تحولات آن» به ریشه یابی و تحلیل این سیر تحول پرداخته اند. این کتاب، اثری است که فراتر از یک بررسی نظامی صرف، به شما کمک می کند تا عمق پیوندهای ارتش را با تار و پود جامعه، یعنی مذهب، سیاست و اقتصاد، درک کنید. اگر دلتان می خواهد سری به گذشته بزنید و بفهمید چطور یک نیروی نظامی، قلب تپنده یک حکومت بزرگ می شود، این خلاصه به شما یک نقشه راه می دهد تا بدون نیاز به مطالعه تمام کتاب، از مهم ترین نکات آن سر در بیاورید.

ریشه های ارتش ایران پیش از صفویه

برای درک کامل «ارتش صفوی» و تحولاتش، اول از همه باید برویم سراغ ریشه های تاریخی و ببینیم ارتش در ایران باستان و بعد از اسلام چه شکلی داشته. نویسنده های کتاب، بخش اول کارشان را به همین موضوع اختصاص داده اند تا مشخص شود صفویان، ارتششان را روی چه پایه هایی بنا کردند.

مبانی نظری ارتش در ایران باستان

بحث از ارتش در ایران، از همان دوران باستان شروع می شود، حتی قبل از اینکه آریایی ها به این سرزمین بیایند. در این دوره، ساختارهای نظامی و نظریه هایی برای اداره ارتش وجود داشته که شاید جزئیاتش کم باشد، اما نشان می دهد که ایرانی ها همیشه به قدرت نظامی اهمیت می دادند. وقتی آریایی ها آمدند و حکومت های بزرگی مثل هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان را پایه گذاری کردند، ارتش هم حسابی پیشرفت کرد و ساختار منظم تری به خودش گرفت. مثلاً در دوره هخامنشیان، ارتش بزرگی با تقسیم بندی های منظم داشتیم که در فتوحات گسترده، نقش کلیدی داشت. ساسانیان هم با ارتش سواره نظام قدرتمندشان، برای قرن ها امپراتوری های بزرگ را به چالش کشیدند. جالب است بدانید که حتی نیروی دریایی هم در ایران باستان، به ویژه در دوره هخامنشیان، جایگاه مهمی داشته، هرچند کمتر به آن پرداخته شده است.

ارتش در ایران دوره اسلامی تا پیش از صفویه

بعد از ورود اسلام به ایران، ساختار ارتش دستخوش تغییرات زیادی شد. مفاهیم و مبانی نظری جدیدی وارد شد، اما همچنان رگه هایی از سنت های نظامی ایران باستان باقی ماند. در این دوره، نیروی زمینی اهمیت بیشتری پیدا کرد و شاهد شکل گیری نیروهای مختلفی بودیم که با توجه به نیازهای منطقه ای و تهدیدات، سازماندهی می شدند. نیروی دریایی هم اگرچه در مقایسه با دوران باستان کمرنگ تر شد، اما در مناطق ساحلی و خلیج فارس، همچنان نقش خودش را حفظ کرد. این تحولات در طول قرون متمادی، بستری را فراهم کرد تا وقتی صفویان روی کار آمدند، بتوانند با بهره گیری از تجربیات گذشته و البته نوآوری های خودشان، یک ارتش قدرتمند و منحصر به فرد به نام «ارتش قزلباش» را بسازند. انگار که آجرهای اولیه این دیوار، خیلی وقت پیش چیده شده بودند و صفویان فقط کار تکمیلش را انجام دادند.

پیدایش و شکل گیری ارتش صفوی (عهد اول صفوی)

نمی شود از ارتش صفوی حرف زد و از «قزلباش ها» نگفت. این ارتش، با بقیه ارتش های تاریخ ایران فرق داشت و ریشه اش هم به همان زمینه های سیاسی، اجتماعی و مذهبی برمی گردد که حکومت صفوی را پدید آورد.

زمینه های تشکیل حکومت صفوی و نقش آن در ارتش

فکرش را بکنید، یک جنبش مذهبی-تصوفی که از دل اردبیل و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی بیرون آمد، چطور توانست یک امپراتوری قدرتمند بسازد؟ دلیلش همین پیوند محکم تشیع و تصوف بود که یک نیروی ایدئولوژیک به نام «قزلباش» را به وجود آورد. قزلباش ها در واقع مریدان شاه اسماعیل بودند که با اعتقادات عمیق مذهبی و وفاداری بی چون و چرا، حاضر بودند جانشان را برای مرشد کاملشان فدا کنند. این ها یک نیروی نظامی صرف نبودند، بلکه یک جنبش اجتماعی-مذهبی محسوب می شدند. شاه اسماعیل هم با هوشمندی، از این انرژی و تعصب مذهبی برای ساخت هسته اصلی ارتشش استفاده کرد. همین روحیه انقلابی و آمادگی برای شهادت بود که ارتش صفوی را در سال های اولیه، شکست ناپذیر می کرد.

شکل گیری هسته اولیه ارتش صفوی

هسته اولیه «ارتش صفوی» را ایلات ترکمان تشکیل می دادند. ایلات بزرگی مثل استاجلو، تکلو، شاملو، روملو، ذوالقدر، قاجار و افشار، ستون فقرات «نیروی نظامی در دوران صفوی» را تشکیل می دادند. این ها هر کدام لشکرها و جنگجویان خاص خودشان را داشتند که تحت فرماندهی رؤسای قبایلشان (بیگ، سلطان، خان) به جنگ می رفتند. البته صفویان از همان اول می دانستند که وابستگی بیش از حد ارتش به ایلات و روابط خونی، می تواند بعدها دردسرساز شود، برای همین تلاش کردند تا این وابستگی طایفه ای را کم کنند و یک ارتش متمرکزتر بسازند. علاوه بر ترکمانان، عناصری از اقوام دیگر مثل تالش ها و لرها هم در ارتش صفوی حضور داشتند، هرچند نقش اصلی با قزلباش ها بود.

ایلات قزلباش که عمدتاً از ترکمانان آناتولی و سوریه بودند، نه تنها حامی اصلی ارتش صفوی محسوب می شدند، بلکه چنان نقش پررنگی داشتند که مورخان صفوی در مواجهه با نیروهای بیگانه، از واژه هایی مانند «ولایت قزلباش» و «لشکر قزلباش» برای ارتش و مرزهای ایران استفاده می کردند.

ساختار و مناصب نظامی در اوایل صفویه

ارتش صفوی در دوره اول، مناصب خاص خودش را داشت که با سیستم های نظامی قبلی ایران فرق می کرد. بعضی از مهم ترین این مناصب عبارت بودند از:

• امیرالامرا: بالاترین مقام نظامی و فرمانده کل قوا، معمولاً از میان رؤسای ایلات قدرتمند قزلباش انتخاب می شد.
• قورچی: نگهبانان شخصی شاه و نیروی زبده ای که عمدتاً از ایلات قزلباش بودند. قورچیان نیروی مهمی در ارتش بودند و وظیفه حفاظت از شاه و تجهیزات نظامی را بر عهده داشتند.
• چرخچی: نیروهایی که مسئول حمل و نقل توپ ها و ادوات سنگین بودند و سرعت عمل ارتش را در جابجایی تضمین می کردند.
• تواچی: مسئولین جمع آوری نیروها و آماده سازی آن ها برای جنگ.
• توپچی و تفنگچی: با اینکه در اوایل صفویه، استفاده از سلاح گرم هنوز مثل دوران شاه عباس رایج نبود، اما گروهی از توپچی ها و تفنگچی ها (با تفنگ های اولیه) وجود داشتند.
• قاضی عسکر: مسئول امور قضایی و شرعی ارتش بود و به اختلافات و شکایات سربازان رسیدگی می کرد.
• حشر: نیروهای ذخیره و کمکی که در صورت نیاز از مردم عادی جمع آوری می شدند.

آرایش نظامی و شیوه های جنگی

«ارتش صفوی» با تکیه بر «قزلباشان»، شیوه های جنگی خاصی داشت که آن ها را در نبردها موفق می کرد. سرعت عمل و شبیخون، یکی از ویژگی های اصلی ارتش اولیه صفوی بود. آن ها با تکیه بر سواره نظام چالاک قزلباش، به سرعت به دشمن حمله می کردند و غافلگیرشان می ساختند. «زمین های سوخته» هم یکی دیگر از تاکتیک هایشان بود که برای مقابله با دشمن مهاجم، منابع و آذوقه مسیر را از بین می بردند. آرایش نظامی «منقلا» (به معنای جناح راست و چپ) هم به آن ها اجازه می داد تا در میدان نبرد، قدرت مانور بالایی داشته باشند. در حصارگیری شهرها و قلعه ها هم روش های خاص خودشان را داشتند که اغلب با صبر و حوصله، دشمن را خسته و تسلیم می کردند.

ابعاد پشتیبانی و اجتماعی ارتش

«نیروی نظامی در دوران صفوی» فقط به جنگ ختم نمی شد. پشت این ارتش، یک سیستم پشتیبانی پیچیده وجود داشت. هزینه های ارتش از مالیات ها، غنایم جنگی و گاهی هم املاک خاص تامین می شد. خبرگیری و جاسوسی هم نقش مهمی در آگاهی از وضعیت دشمن داشت. آذوقه و تدارکات برای لشکریان هم یک چالش بزرگ بود که باید به خوبی مدیریت می شد. حتی موسیقی نظامی هم در ارتش صفوی وجود داشت و برای بالا بردن روحیه سربازان و ایجاد شور و هیجان در میدان جنگ استفاده می شد. اما مهم تر از همه این ها، پیوند عمیق ارتش با اعتقادات مذهبی (تشیع)، سیاست (وفاداری به شاه و مرشد کامل) و ساختار اجتماعی و اقتصادی جامعه بود. ارتش صفوی، نماینده ای از جامعه آن زمان بود که هم از آن تغذیه می کرد و هم بر آن تاثیر می گذاشت.

اوج و تحول ارتش صفوی (دوره شاه عباس اول)

با اینکه «ارتش صفوی» در ابتدا خیلی قدرتمند بود، اما با گذشت زمان و چالش های جدید، نیاز به تغییر و تحول پیدا کرد. اینجاست که پای شاه عباس اول به میان می آید، کسی که با اصلاحات نظامی اش، ارتش صفوی را به اوج قدرت رساند.

دلایل و ضرورت تحولات نظامی

بعد از شاه اسماعیل، «قزلباشان» که زمانی ستون اصلی «ارتش صفوی» بودند، کم کم دچار ضعف و خودسری شدند. این خودسری ها و اختلافات داخلی قزلباش ها، باعث شکست های بزرگی برای صفویه در برابر عثمانی ها شد؛ شکست هایی مثل چالدران که نشان داد ارتش صفوی به این شکل، نمی تواند جوابگوی تهدیدات باشد. از طرف دیگر، صفویان در این دوره با فناوری های نظامی اروپایی (مثل توپخانه و تفنگ های پیشرفته) آشنا شدند و فهمیدند که باید ارتششان را مدرن کنند تا بتوانند رقابت کنند. همه این ها، شاه عباس را قانع کرد که ارتش باید متحول شود.

اصلاحات شاه عباس و نقش قزلباشان

«شاه عباس و اصلاحات نظامی» او، یک نقطه عطف در تاریخ «ارتش صفوی» بود. هدف اصلی شاه عباس این بود که ارتش را از یک نیروی قبیله ای و وابسته به ایلات، به یک سازمان منظم و متمرکز تبدیل کند که مستقیماً تحت فرمان خودش باشد. او شروع به کاهش قدرت ایلات قزلباش کرد، اما نه با حذف کاملشان، بلکه با ایجاد موازنه ای بین آن ها و نیروهای جدید. قزلباشان همچنان در ارتش حضور داشتند، اما نقششان تغییر کرد و شاه از میان آن ها، نیروهای وفادارتر و منظم تری را انتخاب کرد. همچنین، با ایجاد نیروهای «شاهسون» (کسانی که شاه را دوست دارند)، وفاداری شخصی به شاه را جایگزین وفاداری قبیله ای کرد.

مناصب و ساختار جدید ارتش

«ساختار ارتش صفوی» در دوره شاه عباس، مناصب جدید و تخصصی تری پیدا کرد. بعضی از این مناصب مهم عبارت بودند از:

1. سپهسالار: فرمانده کل ارتش، که معمولاً از غلامان یا افراد مورد اعتماد شاه انتخاب می شد تا قدرت قزلباشان کاهش یابد.
2. قورچی باشی: فرمانده قورچیان، که نیروهای ویژه و محافظان شخصی شاه بودند.
3. قوللر آقاسی: فرمانده غلامان، که یک نیروی جدید و مهم در ارتش شاه عباس بودند. غلامان از اقلیت های قومی مثل گرجی ها، ارمنی ها و چرکس ها جذب می شدند و چون هیچ وابستگی قبیله ای نداشتند، کاملاً به شاه وفادار بودند.
4. توپچی باشی: فرمانده توپخانه، که در دوره شاه عباس حسابی پیشرفت کرد و نقش مهمی در پیروزی ها داشت.
5. تفنگچی باشی: فرمانده تفنگچیان، که نیروهای پیاده نظام مسلح به تفنگ بودند و کارایی شان در نبردها بالا بود.

همین طور که می بینید، نقش غلامان، تفنگچیان و قورچیان جدید در این دوره پررنگ تر شد و ارتش، از یک نیروی سواره نظام قزلباش محور، به یک ارتش با ترکیب پیاده نظام، سواره نظام و توپخانه تبدیل شد.

استراتژی ها و شیوه های نظامی پیشرفته

شاه عباس برای بالا بردن قدرت «ارتش صفوی»، استراتژی های نظامی پیشرفته ای را به کار گرفت. تاکتیک هایی مثل تطمیع (برای جذب نیرو یا تضعیف دشمن)، گردآوری نیروها به صورت منظم و آموزش دیده، استفاده هوشمندانه از چرخچیان برای جابجایی سریع توپخانه، و ادامه تاکتیک زمین های سوخته، از جمله اقدامات او بود. جاسوسی و جمع آوری اطلاعات دقیق هم برای شاه عباس اهمیت زیادی داشت. اما نکته اصلی، تاکید بر انضباط، آموزش منظم، پرداخت به موقع مواجب و سازماندهی تدارکات بود که باعث شد ارتش، کارایی بالاتری داشته باشد.

نیروی دریایی در دوره شاه عباس

با اینکه شاه عباس به ارتش زمینی حسابی توجه کرد، اما «نیروی دریایی صفویه» در این دوره همچنان نقطه ضعف مهمی بود. صفویان بیشتر تمرکزشان روی خشکی بود و نیروی دریایی قدرتمندی نداشتند که بتوانند با پرتغالی ها یا بعداً انگلیسی ها و هلندی ها در خلیج فارس رقابت کنند. البته تلاش هایی برای تقویت نیروی دریایی انجام شد، اما هیچ وقت به سطح قدرت زمینی نرسید.

پیوندهای ارتش، اجتماع و اقتصاد در این دوره

در دوره شاه عباس، پیوند ارتش با جامعه و اقتصاد حتی محکم تر هم شد. با توسعه تجارت و اقتصاد، منابع مالی بیشتری برای ارتش فراهم شد. همین طور، ارتش به یک نهاد اجتماعی تبدیل شد که افراد زیادی در آن مشغول به کار بودند و زندگی شان به آن گره خورده بود. «نقش قزلباشان در ارتش صفویه» هم از یک نیروی صرفاً نظامی به یک طبقه زمین دار و اشرافی تغییر پیدا کرد.

عملکرد کلی ارتش صفوی در اوج قدرت

با این اصلاحات، «ارتش صفوی» در دوره شاه عباس به اوج قدرت و کارایی خودش رسید. این ارتش توانست بخش های بزرگی از سرزمین های از دست رفته را از عثمانی ها بازپس گیرد، ازبک ها را در شرق شکست دهد و با پرتغالی ها در جنوب مبارزه کند. پیروزی های بزرگی مثل فتح هرمز و بیرون راندن پرتغالی ها، گواه قدرت این ارتش بود. این ارتش، نه تنها امنیت داخلی را تامین می کرد، بلکه به ابزاری برای سیاست خارجی و گسترش نفوذ ایران تبدیل شد.

منصب نظامی	نقش در ارتش صفوی (دوره شاه عباس)
سپهسالار	فرمانده کل ارتش، معمولاً از غلامان یا افراد وفادار به شاه
قورچی باشی	فرمانده محافظان و نیروی ویژه شاه
قوللر آقاسی	فرمانده غلامان (نیروی وفادار و جدید)
توپچی باشی	مسئول و فرمانده توپخانه
تفنگچی باشی	مسئول و فرمانده پیاده نظام مجهز به تفنگ

افول و ضعف ارتش صفوی (دوره پایانی صفویه)

همان طور که می دانیم، هیچ قدرتی ابدی نیست و «ارتش صفوی» هم از این قاعده مستثنی نبود. بعد از دوران اوج شاه عباس، ارتش به تدریج وارد دوران افول و ضعف شد که در نهایت به سقوط صفویه انجامید. این بخش از کتاب، به بررسی دلایل این زوال می پردازد.

عوامل کلیدی ضعف ارتش

دلایل زیادی دست به دست هم دادند تا «ضعف ارتش صفوی» آغاز شود. یکی از مهم ترین آن ها، تعارضات و اختلافات داخلی بود که در ارکان حکومت صفوی ریشه دوانده بود. رقابت ها و جاه طلبی های درباریان، شورش های داخلی و عدم انسجام در تصمیم گیری ها، مستقیماً روی کارایی ارتش تاثیر گذاشت. از طرف دیگر، تن آسایی و منفعت طلبی در میان فرماندهان و حتی سربازان، کم کم جای شور و انضباط دوران اولیه را گرفت. انگار که ثبات و آرامش بعد از شاه عباس، باعث شد نیروهای نظامی هم کمی شل بگیرند و از آمادگی رزمی شان کاسته شود. بی توجهی دربار صفوی به ساختار نظامی و عدم سرمایه گذاری مناسب روی ارتش، یکی دیگر از دلایل مهم بود. شاهان بعدی، مثل شاه عباس، نگاه استراتژیک به ارتش نداشتند و از اهمیت نگهداری و به روزرسانی آن غافل بودند. حتی بحث تقدیرگرایی و این باور که هر چه پیش آید، خواست خداست، هم کم کم در جامعه و ارتش نفوذ کرد و روحیه تلاش و برنامه ریزی را تضعیف کرد. همه این ها، به نابودی تدریجی ارکان نظامی منجر شد.

ساختار و مناصب در دوره افول

در دوره افول، حتی «ساختار ارتش صفوی» و مناصب آن هم دچار چالش شد. «قزلباشان» که روزی ستون اصلی ارتش بودند، حالا دیگر آن قدرت و نفوذ سابق را نداشتند و بسیاری از آن ها، به جای تمرکز بر امور نظامی، درگیر رقابت های درباری و جمع آوری ثروت شده بودند. مناصب اصلی مثل سپهسالار، قورچیان، قوللر، تفنگچیان و توپچیان هم اگرچه اسماً وجود داشتند، اما کارایی و قدرتشان کاهش یافته بود. حتی صاحب منصبان جزئی تر مثل مین باشیان (فرماندهان هزار نفره)، یوزباشیان (فرماندهان صد نفره)، مستوفیان (حسابداران)، تواچیان (نیروهای جمع آوری کننده)، جزائری ها (پیاده نظام مسلح به توپ کوچک)، یساولان قور (نیروهای محافظ شاه)، ریکایان و تبرداران (نیروهای نگهبان)، جباردارباشی (مسئول زرادخانه)، گرک یراق (خدمات تدارکات) و چریک ها (نیروهای نامنظم) هم دیگر آن کیفیت و انضباط لازم را نداشتند. در این دوره، قدرت واقعی بسیاری از این مناصب، صرفاً روی کاغذ بود و در عمل، ارتش با بی نظمی و ناکارآمدی دست و پنجه نرم می کرد.

چالش های مواجب و تدارکات

یکی از بزرگ ترین مشکلات «ارتش صفوی» در دوره پایانی، مسائل مربوط به مواجب (حقوق سربازان) و تدارکات بود. با افول اقتصادی و فساد مالی، پرداخت منظم حقوق سربازان به یک چالش بزرگ تبدیل شد. سربازان انگیزه خود را از دست می دادند و برخی از فرماندهان نیز به خاطر مشکلات مالی، مجبور به کاهش کیفیت خدمات و تدارکات می شدند. این مشکلات لجستیکی، مستقیماً بر کارایی ارتش تاثیر می گذاشت و توانایی آن را در نبردهای طولانی و عملیات بزرگ، به شدت کاهش می داد. ارتش، بدون تغذیه و پرداخت منظم، نمی توانست قدرت خود را حفظ کند.

نیروی دریایی در اواخر صفویه

در اواخر صفویه، «نیروی دریایی صفویه» همچنان در وضعیت ضعیفی قرار داشت. بی توجهی به دریا، باعث شده بود که صفویان نتوانند از مرزهای آبی خود به خوبی دفاع کنند و همین موضوع، راه را برای نفوذ قدرت های دریایی دیگر باز کرد. این ضعف در نیروی دریایی، یکی از دلایلی بود که صفویان نتوانستند از سواحل جنوبی کشور به خوبی حفاظت کنند و آسیب پذیری آن ها را در برابر حملات خارجی افزایش داد.

ارزیابی نهایی عملکرد ارتش در مواجهه با تهدیدات داخلی و خارجی و تبیین دلایل سقوط صفویه از منظر نظامی

در دوره پایانی، «ارتش صفوی» دیگر توانایی مقابله با تهدیدات جدی، چه داخلی و چه خارجی، را نداشت. شورش افغان ها و حمله شان به اصفهان، نشان داد که ارتش صفوی، که زمانی برای خودش برو و بیایی داشت، چقدر ضعیف و ناکارآمد شده است. تعارضات داخلی، فقدان رهبری قوی، ضعف تدارکاتی، بی انضباطی، و عدم به روزرسانی نظامی در مواجهه با دشمنان جدید، همه و همه دست به دست هم دادند تا «سقوط صفویه» از منظر نظامی رقم بخورد. این کتاب به خوبی نشان می دهد که چطور از دست دادن قدرت نظامی، می تواند به فروپاشی یک حکومت قدرتمند منجر شود، حتی اگر پایه های مذهبی و سیاسی محکمی داشته باشد. این بخش پایانی، یک هشدار جدی است درباره پیامدهای غفلت از نهاد نظامی در هر کشوری.

نتیجه گیری

کتاب «خلاصه کتاب ارتش ایران در دوره صفوی و تحولات آن» از حمید اسدپور و حسین اسکندری، یک نقشه راه دقیق برای درک پیچیدگی های «نیروی نظامی در دوران صفوی» است. این اثر فراتر از یک تاریخ نگاری ساده، به ما نشان می دهد که ارتش صفوی چطور از دل سنت های نظامی ایران باستان و بعد از اسلام متولد شد، با قزلباش ها به اوج رسید، در دوره شاه عباس با اصلاحات بزرگ متحول شد و در نهایت، به دلیل بی توجهی ها و ضعف های داخلی، رو به زوال رفت.

نویسنده ها با نگاهی چندجانبه، به خوبی پیوندهای ناگسستنی ارتش را با مذهب، سیاست، اقتصاد و اجتماع به تصویر کشیده اند. آن ها ثابت می کنند که ارتش، تنها یک ابزار جنگی نیست، بلکه یک نهاد زنده و پویاست که از جامعه تاثیر می پذیرد و بر آن تاثیر می گذارد. از نقش تشیع در تهییج قزلباشان تا نحوه تامین هزینه های نظامی از دل اقتصاد کشور، همه و همه در این کتاب بررسی شده است.

در مجموع، این پژوهش ارزشمند، دریچه ای نو به یکی از مهم ترین دوره های تاریخ ایران باز می کند و به ما کمک می کند تا عمیق تر از همیشه، «تاریخ نظامی ایران صفویه» را درک کنیم. اگر به دنبال درک ریشه های قدرت و ضعف صفویان هستید، یا می خواهید بفهمید چطور یک ارتش می تواند ستون فقرات یک امپراتوری باشد، مطالعه این کتاب را به شدت پیشنهاد می کنیم. البته این مقاله، یک خلاصه جامع از آن بود تا مسیر را برای شما هموار کند. مطالعه کامل کتاب، شما را وارد جزئیات و ظرایف بیشتری می کند که می تواند دیدگاهتان را از تاریخ ایران، دگرگون کند.